ThS. Hoàng Trung Dũng
Đại học Xây dựng Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) – Nông nghiệp, nông dân và nông thôn đóng vai trò quan trọng và chiến lược trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội bền vững ở Việt Nam. Đây không chỉ là yếu tố hỗ trợ phát triển nông thôn mà còn là nền tảng duy trì ổn định chính trị, bảo đảm an ninh – quốc phòng, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc cũng như bảo vệ môi trường. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã đặt ra mục tiêu chiến lược để xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam trong tương lai “Nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh”. Theo đó, mô hình nông thôn hiện đại được đề xuất không chỉ là một khái niệm mà còn là một hướng phát triển toàn diện, đồng bộ, từng bước đưa nông thôn Việt Nam tiến về mục tiêu thỏa mãn các yêu cầu về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, y tế và môi trường.
Từ khóa: Nông nghiệp; nông thôn; nông thôn hiện đại; Nghị quyết XIII của Đảng.
Quan điểm về nông thôn và nông thôn hiện đại
Quan điểm về nông thôn
Khái niệm nông thôn thường được hiểu là sự kết hợp của các đơn vị dân cư như làng, xóm và thôn. Trong tâm hồn của người Việt, nông thôn không chỉ là một môi trường kinh tế sản xuất, mà còn là nơi nuôi dưỡng và xây dựng những giá trị văn hóa, cảnh quan sinh tồn và không gian xã hội, tạo nên nền tảng tinh thần và định hình lối sống, cốt cách và bản lĩnh của người Việt.
Hiện nay, định nghĩa về nông thôn đã mở rộng so với khái niệm “làng”, bao gồm cả các thị trấn. Theo Thông tư số 54/2009/TT-BNNPTNT ngày 21/8/2009 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn hướng dẫn thực hiện bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới thì nông thôn được định nghĩa: “Nông thôn là phần lãnh thổ không thuộc nội thành, nội thị, các thành phố, thị xã, thị trấn được quản lý bởi cấp hành chính cơ sở là Ủy ban nhân dân xã”. Nông thôn là một cộng đồng xã hội có những đặc trưng riêng biệt như một xã hội thu nhỏ, trong đó có đầy đủ các yếu tố, các vấn đề xã hội và các thiết chế xã hội. Nông thôn được xem xét như một cơ cấu xã hội, trong đó có hàng loạt các yếu tố, các lĩnh vực nằm trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau.
Quan điểm về nông thôn hiện đại
Chủ tịch Hồ Chí Minh từ rất sớm đã đề xuất quan điểm về việc xây dựng nông thôn mới, khẳng định vai trò quan trọng của nông nghiệp, nông dân và nông thôn Việt Nam trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc cũng như trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Người đã chi tiết hóa quá trình và các bước cụ thể để thực hiện mục tiêu này, đặc biệt là thông qua việc xây dựng cơ sở vật chất cho cộng đồng nông dân. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, xây dựng nông thôn mới không chỉ đơn thuần là một quá trình vật chất mà còn là quá trình xây dựng con người nông dân mới, những người nông dân hòa nhập hoàn toàn vào tư tưởng xã hội chủ nghĩa. Điều này có nghĩa là không chỉ cần tạo ra các cơ sở hạ tầng nông nghiệp hiện đại mà còn cần phải phát triển và nâng cao đời sống văn hóa, giáo dục và tư duy của nông dân.
Kế thừa quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về xây dựng nông thôn mới, Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định xây dựng nông thôn hiện đại là một quá trình quan trọng và cần thiết, đây là quyết tâm to lớn của Đảng để cải thiện chất lượng cuộc sống của cộng đồng nông dân sinh sống ở khu vực nông thôn, góp phần nâng cao năng suất nông nghiệp và bảo đảm sự phát triển bền vững. Báo cáo Chính trị trình Đại hội XIII của Đảng đã nêu rõ định hướng phát triển của “tam nông” trong giai đoạn mới là: “thực hiện có hiệu quả chủ trương cơ cấu lại nông nghiệp, phát triển nông nghiệp, kinh tế nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới theo hướng nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh”1. Phát triển “nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh” là những nội dung, hình thái và phương thức phát triên hoàn toàn mới.
Nông thôn hiện đại là một khái niệm thể hiện sự phát triển của nông thôn, được thể hiện thông qua quá trình hiện đại hóa, giúp nâng cao chất lượng cuộc sống và trình độ phát triển của cộng đồng nông dân. Nông thôn hiện đại không chỉ đồng bộ với khu vực đô thị mà còn kế thừa và tôn vinh các giá trị truyền thống. Đồng thời, cần được điều chỉnh để phù hợp với nền kinh tế thị trường hiện đại, tham gia vào quá trình hội nhập quốc tế và tuân thủ nguyên tắc của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân. Mục tiêu của nông thôn hiện đại là tạo ra một môi trường sống bền vững, đồng thời tăng cường khả năng cạnh tranh và đổi mới trong nông nghiệp.
Nông thôn hiện đại cũng đặt ra yêu cầu về sự thích ứng với cách mạng khoa học – công nghệ và biến đổi khí hậu. Điều này đòi hỏi sự đổi mới trong phương pháp sản xuất, quản lý tài nguyên và sử dụng công nghệ để tối ưu hóa năng suất và bền vững môi trường. Xét về tổng thể, nông thôn hiện đại là sự hòa nhập của truyền thống và hiện đại, tạo nên một môi trường sống phồn thịnh và đáp ứng đa chiều với các thách thức đương đại.
Nội dung xây dựng nông thôn hiện đại
Một là, về kinh tế.
– Xây dựng kết cấu hạ tầng nông thôn hiện đại là một quá trình phức tạp và đòi hỏi sự đầu tư lớn, kế hoạch chiến lược và sự quản lý thông minh. Xây dựng hạ tầng nông thôn hiện đại phải kể đến hệ thống đường xá, giao thông công cộng: nâng cấp, mở rộng và duy trì các hệ thống đường sá để kết nối các khu vực nông thôn với các trung tâm đô thị và thị trấn. Xem xét và triển khai các phương tiện giao thông công cộng như ô tô buýt hoặc tàu hỏa để cải thiện khả năng di chuyển của người dân; cung cấp hệ thống nước sạch và sử dụng năng lượng tái tạo. Cùng với đó là phát triển mạng lưới công nghệ thông tin truyền thông, cung cấp mạng internet ổn định để kết nối người nông dân với thông tin thị trường, giáo dục và dịch vụ y tế từ xa. Áp dụng các giải pháp công nghệ như cảm biến, máy móc tự động hóa và trí tuệ nhân tạo (AI) để nâng cao hiệu suất nông nghiệp; phát triển hệ thống giáo dục để cung cấp kiến thức và kỹ năng cho người dân nông thôn. Xây dựng các trung tâm y tế cơ bản để cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe cho cộng đồng nông thôn.
Để thực hiện một kế hoạch xây dựng hạ tầng nông thôn hiện đại, cần sự hợp tác chặt chẽ giữa chính phủ, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương. Đồng thời, cần thường xuyên đánh giá và điều chỉnh chiến lược để bảo đảm sự linh hoạt và hiệu quả.
– Sử dụng hiệu quả thành tựu cách mạng khoa học – công nghệ 4.0 vào quản trị xã hội và phát triển kinh tế nông thôn. Áp dụng các công nghệ như IoT, cảm biến và AI để theo dõi và quản lý năng suất nông nghiệp, phát triển nông nghiệp thông minh, xây dựng các chuỗi cung ứng thông minh. Đào tạo và phát triển nguồn lao động ở khu vực nông thôn, khuyến khích sáng tạo và khởi nghiệp trong lĩnh vực nông nghiệp thông minh. Đẩy mạnh kết nối cộng đồng ở nông thôn, xây dựng các mô hình kinh tế chia sẻ và hợp tác, sử dụng các nền tảng kết nối để tạo ra cộng đồng nông thôn mạnh mẽ hơn. Tổ chức sản xuất hiện đại mang lại nhiều lợi ích cho cư dân cộng đồng nông thôn bao gồm tăng cường năng suất, cải thiện chất lượng sản phẩm và nâng cao thu nhập cho cộng đồng nông dân
Hai là, về chính trị – xã hội.
– Thực hiện cơ chế tự quản và hiện đại hóa quản trị xã hội nông thôn. Xây dựng các mô hình tự quản ở nông thôn góp phần nâng cao ý thức công dân ở khu dân cư, đoàn kết giúp đỡ nhau, chấp hành pháp luật, xây dựng cộng đồng dân cư văn hóa, văn minh, an toàn vì lợi ích của công dân và cộng đồng.Thông qua cơ chế tự quản thực hiện đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến các chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng, Nhà nước; thực hiện có hiệu quả pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn, quy chế dân chủ ở cơ sở; giữ vững tình hình an ninh trật tự và phát triển kinh tế – xã hội ở địa phương…
Hiện đại hóa quản trị xã hội nông thôn là chuyển đổi hệ thống quản lý xã hội từ truyền thống đến hiện đại, vừa chuyển đổi từ mô hình hiện đại hóa kiểu cũ sang mô hình hiện đại hóa kiểu mới. Kế thừa, phát huy và phát triển tinh hoa truyền thống lịch sử tự quản cộng đồng làng xã (thể hiện tập trung trong lệ làng hay hương ước) và tinh hoa truyền thống cách mạng dân tộc. Nâng cao tinh thần dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân thụ hưởng; Nhà nước và Nhân dân cùng đầu tư, cùng xây dựng, cùng phát triển; liên kết giữa nhà nông, Nhà nước, nhà doanh nghiệp, nhà khoa học, nhà truyền thông, nhà công tác xã hội,…
– Chuyển đổi cơ cấu lao động ở nông thôn từ lao động nông nghiệp sang phi nông nghiệp. Xu hướng dịch chuyển lao động nông nghiệp đang diễn ra mạnh mẽ và là một trong những chỉ báo cho thấy sự phát triển theo hướng ngày càng hiện đại của nền kinh tế. Một số nội dung cần quan tâm hướng tới như giáo dục – đào tạo nghề; thông tin và kết nối thị trường lao động; quản lý lao động di cư và hỗ trợ các ngành phi nông nghiệp thu hút lao động nông nghiệp.
– Mở rộng hệ thống an sinh xã hội ở khu vực nông thôn, phát triển hệ thống dịch vụ nông thôn hiện đại. Mở rộng việc thực hiện bao phủ toàn bộ Bảo hiểm y tế tự nguyện; trợ giúp xã hội; xóa đói giảm nghèo; các dịch vụ xã hội cơ bản và các phúc lợi khác… tới toàn bộ người dân ở khui vực nông thôn. Tạo điều kiện cho người lao động, đặc biệt là lao động ở nông thôn có việc làm, thóat nghèo và có mức sống ngày càng khá hơn. Đẩy mạnh việc cung ứng các dịch vụ ở khu vực nông thôn với chất lượng tốt, tiệm cận dần với mức cung cấp dịch vụ ở khu vực đô thị, thành phố, nâng cao chất lượng phục vụ của cư dân nông thôn. Có thể kể đến các dịch vụ về giáo dục; dịch vụ về y tế; dịch vụ giải trí, văn hóa và các nhu cầu cơ bản của cư dân nông thôn…
Ba là, về văn hóa, môi trường.
Văn hóa nông thôn thay đổi trong các thực hành văn hóa như sinh kế và mưu sinh, sinh hoạt tín ngưỡng, hoạt động văn hóa, văn hóa gia đình… được đặt trong sự vận động, phát triển của xã hội nông thôn dựa trên các chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước nhằm xây dựng, phát triển nông thôn theo hướng văn minh, hiện đại, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa tốt đẹp.Bao gồm việc thích ứng với văn hóa đô thị và lối sống hiện đại; gắn kết văn hóa gia đình nông thôn với tư duy thương mại, dịch vụ và lối sống mới; kế thừa, giữ gìn và nâng tầm các giá trị truyền thống, tiếp thu các giá trị văn hóa mới, tiến bộ…
Giải quyết các vấn đề môi trường cần được thực hiện đồng hành với quá trình xây dựng nông thôn hiện đại. Các vấn đề về môi trường gắn liền và tỷ lệ thuận với sự phát triển của đời sống xã hội, đời sống kinh tế, sản xuất của nông thôn. Các vấn đề về môi trường tại nông thôn, như: ô nhiễm môi trường nước; ô nhiễm môi trường đất; ô nhiễm chất thải rắn và biến đổi khí hậu có xu hướng ngày càng gia tăng và trực tiếp tác động tiêu cực đến các mục tiêu xây dựng nông thôn hiện đại.
Thực tiễn xây dựng nông thôn hiện đại một số quốc gia trên thế giới
(1) Xây dựng nông thôn ở Trung Quốc.
Tháng 11/2002, Đại hội XVI của Đảng Cộng sản Trung Quốc đã chính thức công bố chiến lược phát triển kinh tế – xã hội đồng bộ ở cả thành thị và nông thôn, đánh dấu sự nhận thức sâu sắc của Đảng đối với cải cách và phát triển nông thôn. Đảng Cộng sản Trung Quốc tập trung đặc biệt vào giải quyết vấn đề “Tam nông” như một trong những ưu tiên hàng đầu, thiết lập phương châm công nghiệp nuôi nông nghiệp và đồng thời hỗ trợ nông thôn từ thành thị, đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới theo tư tưởng xã hội chủ nghĩa.
Phương châm này cụ thể hóa trong việc thúc đẩy cải cách tổng hợp nông thôn, bắt đầu từ năm 2006 với việc triển khai thí điểm tập trung vào cải cách cơ quan xã, thị trấn, giáo dục nghĩa vụ ở nông thôn và thể chế quản lý tài chính ở cấp huyện và xã. Mục tiêu là nâng cao hiệu quả thực hiện các dự án xã hội ở nông thôn, cung cấp ngân sách hỗ trợ cho nông nghiệp và nông thôn, xây dựng chế độ y tế mới và chế độ bảo đảm sinh hoạt tối thiểu cho nông thôn. Điều này bao gồm miễn trừ toàn bộ học phí giai đoạn giáo dục nghĩa vụ ở nông thôn cũng như việc phát triển hệ thống dịch vụ văn hóa công cộng và nâng cao trình độ dịch vụ công cộng ở nông thôn.
Xây dựng nông thôn mới không chỉ liên quan đến khía cạnh kinh tế mà còn bao gồm cả chính trị, văn hóa, xã hội và pháp quyền. Việc xây dựng nông thôn mới không chỉ mang ý nghĩa quan trọng mà còn được coi là biện pháp quan trọng để thực hiện quan điểm phát triển khoa học, bảo đảm thuận lợi cho tiến trình hiện đại hóa của đất nước. Đây được xem là nhiệm vụ trọng tâm trong sự nghiệp xây dựng xã hội khá giả toàn diện, đồng thời là động lực lâu dài bảo đảm sự phát triển nhanh chóng và ổn định của kinh tế quốc gia.
(2) Xây dựng nông thôn ở Nhật Bản.
Trong quá trình phát triển nông nghiệp, Nhật Bản đã rút ra kinh nghiệm, phải xuất phát từ tình hình thực tế của đất nước, tập trung sức mạnh, thúc đẩy công nghiệp hóa nông nghiệp, công nghiệp hóa nông thôn, đô thị hóa nông thôn. Quá trình xây dựng nông thôn được chia làm 4 giai đoạn: (1) từ năm 1956 đến 1962, giai đoạn đầu của quá trình xây dựng nông thôn mới ở Nhật Bản; (2) từ giữa thập kỷ 60 đến giữa thập kỷ 70 thế kỷ XX; (3) từ giữa thập kỷ 70 đến cuối thập kỷ 80 thế kỷ XX; (4) sau thập kỷ 90 thế kỷ XX.
Trong giai đoạn thúc đẩy công nghiệp hóa nông nghiệp ở Nhật Bản, chính phủ nước này đã đặt sự chú trọng lớn vào phát triển nông nghiệp thông qua việc thực hiện các chính sách khuyến nông, đổi mới kỹ thuật nông nghiệp và tăng cường sản xuất nông nghiệp. Từ những năm 60 đến đầu những năm 80 thế kỷ XX, Chính phủ Nhật Bản thực hiện một cách tích cực bằng cách trực tiếp đưa các phương pháp sản xuất và kinh doanh nông nghiệp phương Tây. Mặc dù những biện pháp này mang lại một số ảnh hưởng tích cực trong quá trình cải cách sản xuất nông nghiệp của Nhật Bản nhưng do sự chuyển giao mà không tích hợp được kinh nghiệm của nước khác, cuối cùng dẫn tới thất bại.
Vào thập kỷ 80 thế kỷ XX, Nhật Bản bắt đầu tìm kiếm con đường phát triển nông nghiệp phù hợp với bản thân mình. Quốc gia này đã tăng cường quá trình công nghiệp hóa nông nghiệp, đặc biệt là chú trọng vào phương pháp kinh doanh và kinh nghiệm từ nền nông nghiệp truyền thống của mình. Đồng thời, Nhật Bản cũng thực hiện các biện pháp để khuyến khích trao đổi thông tin và chia sẻ kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp. Nhờ những động thái này, sản xuất nông nghiệp ở Nhật Bản đã phát triển mạnh mẽ trong quá trình công nghiệp hóa. Chất lượng kinh tế của các sản phẩm nông nghiệp đã được nâng cao, nông nghiệp đã cung cấp nguồn lao động đầy đủ cho các ngành công nghiệp, đồng thời thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa nông nghiệp và đô thị hóa nông thôn.
Kinh nghiệm cho Việt Nam đối việc xây dựng nông thôn hiện đại
Một là, coi trọng sự lãnh đạo của các cấp ủy đảng và chính quyền đối với xây dựng nông thôn hiệnđại; tập trung bổ sung các nội dung, quan điểm chỉ đạo, giải pháp chủ yếu để thực hiện được các mục tiêu, nhiệm vụ phát triển nông nghiệp sinh thái, nông dân văn minh, nông thôn hiện đại đến năm 2030 và tầm nhìn 2045.
Hai là, tăng cường đầu tư nguồn lực tài chính từ nhiều nguồn khác nhau phục vụ cho mục tiêu xây dựng nông thôn hiện đại.
Ba là, coi trọng công tác truyên truyền, tổ chức và động viên sự tham gia của tất cả các lực lượng, phát huy vai trò chủ thể của nông dân trong xây dựng nông thôn hiện đại.
Bốn là, tập trung phát triển ngành nghề có thế mạnh ở khu vực nông thôn, bảo đảm việc nâng cao thu nhập của người dân.
Năm là, coi trọng xây dựng văn hóa nông thôn, làm cho văn hóa trở thành một trong những trụ cột quan trọng của xây dựng nông thôn hiện đại. Tạo ra mô hình tốt và phát huy vai trò dẫn dắt của các mô hình và điểm sáng về xây dựng nông thôn hiện đại.
