Thiếu tá, ThS, NCS. Lưu Ngọc Công
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Tính tích cực chính trị là một bộ phận cấu thành phẩm chất chính trị của mỗi chủ thể chính trị, được biểu hiện ở sự tự giác, chủ động, sáng tạo trong nhận thức và hành động khi tham gia vào quá trình chính trị trong từng thời kỳ lịch sử nhất định. Trước yêu cầu ngày càng cao đối với việc thực hiện thắng lợi các mục tiêu, nhiệm vụ chính trị đề ra, trong đó có nhiệm vụ đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng hiện nay, việc nghiên cứu, quán triệt, vận dụng quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tính tích cực chính trị là vấn đề có ý nghĩa rất quan trọng.
Từ khóa: Chủ nghĩa Mác-Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh; tính tích cực chính trị; nhiệm vụ; đấu tranh tư tưởng; lý luận; không gian mạng.
1. Đặt vấn đề
Nghiên cứu quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và thực tiễn hiện nay cho thấy, tính tích cực chính trị là quá trình khơi dậy, kích thích, thúc đẩy con người khắc phục sức ì, sự thụ động, thờ ơ, kém hiệu quả nhằm hướng tới thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ, mục tiêu chính trị đề ra, vì vậy, bất kỳ đảng phái, tổ chức chính trị nào cũng đều quan tâm đến vấn đề này. Ở Việt Nam, trong thực hiện các nhiệm vụ chính trị nói chung và trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng nói riêng, tính tích cực chính trị có vai trò hết sức quan trọng, giúp cho các chủ thể tham gia đấu tranh một cách tự giác, chủ động, sáng tạo, đạt chất lượng, hiệu quả cao. Đây là điểm mấu chốt tạo dựng sự thành công ở mỗi chủ thể chính trị, góp phần nâng cao phẩm chất chính trị, phẩm chất đạo đức, trình độ, năng lực, sự kiên định, lòng trung thành vô hạn với Tổ quốc, với Đảng và Nhân dân…
Trong giai đoạn hiện nay, khi mà khoa học – công nghệ phát triển mạnh mẽ, không gian mạng được coi là môi trường thuận lợi để các thế lực thù địch thực hiện âm mưu “diễn biến hòa bình” chống phá cách mạng Việt Nam. Thực tế chúng đã sử dụng hơn “63 đài phát thanh có chương trình Việt ngữ, trên 400 báo, tạp chí, 88 nhà xuất bản tiếng Việt, hàng nghìn website, blog. Trên các phương tiện đó, chúng đăng tải hàng ngàn, thậm chí hàng vạn tin, bài xuyên tạc các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước”1. Minh chứng đó cho thấy, các thế lực thù địch rất coi trọng cuộc đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng, do đó, cuộc đấu tranh này còn lâu dài, khó khăn, phức tạp, quyết liệt. Để thực hiện thắng lợi nhiệm vụ này tất yếu phải hình thành, khơi dậy, nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể, các lực lượng.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy, vẫn còn một số chủ thể chưa quan tâm, thờ ơ, thiếu tự giác, chủ động, sáng tạo trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng, dẫn đến chất lượng, hiệu quả đấu tranh ở một số đơn vị chưa cao. Thậm chí còn có chủ thể là cán bộ, đảng viên phai nhạt mục tiêu, lý tưởng, suy thoái về phẩm chất đạo đức, lối sống, tạo lỗ hổng, điểm yếu để các thế lực thù địch đẩy mạnh âm mưu “diễn biến hòa bình”, đưa ra những quan điểm sai trái, thù địch với tần suất dày đặc để phá hoại nền tảng tư tưởng của Đảng. Đại hội XIII của Đảng đã chỉ rõ: “Một bộ phận cán bộ, đảng viên phai nhạt lý tưởng, giảm sút ý chí, ngại khó, ngại khổ, suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”2. Cùng với đó, bốn nguy cơ mà Đảng đã chỉ ra những tồn tại, có mặt còn gay gắt hơn…, trong đó chỉ rõ “Các thế lực thù địch tiếp tục tăng cường chống phá Đảng, Nhà nước và đất nước ta”3. Vì vậy, nghiên cứu quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tính tích cực chính trị có ý nghĩa sâu sắc đối với thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ chính trị nói chung và đối với nhiệm vụ tham gia đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng nói riêng.
2. Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tính tích cực chính trị
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, chính trị là toàn bộ những hoạt động liên quan đến các mối quan hệ giữa các giai cấp, giữa các dân tộc, các tầng lớp xã hội mà cốt lõi là vấn đề giành chính quyền, duy trì và sử dụng quyền lực nhà nước, sự tham gia vào công việc của Nhà nước, là hoạt động có mục đích của các chủ thể chính trị nhằm hiện thực hóa những mục tiêu chính trị đã đề ra. Trên cơ sở nghiên cứu sâu sắc về chính trị, về giai cấp công nhân, sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân, con đường, biện pháp, cách thức để thực hiện thắng lợi sứ mệnh đó, chủ nghĩa Mác – Lênin cho rằng, một trong những vấn đề quan trọng hàng đầu là cần khơi dậy tính tích cực chính trị của giai cấp công nhân và quần chúng nhân dân lao động.
Bàn về vấn đề này, ngay trong tác phẩm “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản”, C.Mác và Ph.Ănghen xác định: “Bước thứ nhất trong cuộc cách mạng công nhân là giai cấp vô sản biến thành giai cấp thống trị, là giành lấy dân chủ”4. Để hiện thực hóa mục tiêu chính trị đó, cần hình thành, khơi dậy tính tích cực chính trị của giai cấp công nhân và quần chúng nhân dân lao động, các chính đảng vô sản có nhiệm vụ phải làm tất cả những gì có thể để làm cho nghị lực cách mạng của cuộc cách mạng dân chủ, sự nhiệt tình cách mạng của quân chúng nhân dân tăng lên.Tiếp tục khẳng định vai trò quan trọng đó, khi tổng kết thực tiễn phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân với giai cấp tư sản ở châu Âu, đặc biệt là phân tích nguyên nhân thất bại của Công xã Pari năm 1871, C.Mác, Ph.Ăngghen đã rút ra kết luận, “Chỉ có những người vô sản, nhiệt tình hừng hực vì nhiệm vụ xã hội mới mà họ có nhiệm vụ thực hiện cho toàn thể xã hội, tức là thủ tiêu tất cả các giai cấp và sự thống trị giai cấp… mà trở thành chủ nhân của xã hội”5.
Từ những nhận định ban đầu, cùng đồng hành với thực tiễn phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, các ông cũng sớm đề cập và thực hiện những biện pháp đầu tiên nhằm hình thành, khơi dậy tính tích cực chính trị của giai cấp công nhân, trong đó chú trọng đến việc giáo dục, truyền bá hệ tư tưởng vô sản giúp giai cấp công nhân chuyến biến từ tự phát sang tự giác. Đối với quần chúng nhân dân lao động, để khơi dậy tính tích cực chính trị của họ, C.Mác và Ph.Ănghen đặc biệt nhấn mạnh đến vấn đề lợi ích, động lực. Tư tưởng đó thể hiện rõ sau khi tổng kết cách mạng 1848 – 1849 ở Tây Âu, các ông cho rằng, vấn đề liên minh giữa giai cấp vô sản và các giai tầng khác trong xã hội, nhất là giai cấp nông dân trở thành vấn đề có tính sống còn đối với cuộc đấu tranh cách mạng của giai cấp vô sản. Đồng thời khẳng định: “Đứng trước giai cấp tư sản phản cách mạng đã liên minh lại thì dĩ nhiên là những phần tử đã được cách mạng hóa của giai cấp tiểu tư sản và của nông dân, phải liên minh với người đại biểu chủ yếu cho những lợi ích cách mạng, tức là giai cấp vô sản cách mạng”6. Vì, “… người nông dân thấy rằng giai cấp vô sản thành thị, giai cấp có sứ mệnh lật đổ chế độ tư sản là người bạn đồng minh, người lãnh đạo tự nhiên của mình”7. Qua những luận điểm của C.Mác, Ph.Ănghen, chúng ta thấy rằng, để giành chính quyền phải khơi dậy tính tích cực chính trị của giai cấp công nhân, phải làm cho giai cấp công nhân chuyển từ tự phát sang tự giác. Đồng thời, phải tìm cách lôi kéo đông đảo quần chúng nhân dân lao động bị áp bức, bóc lột quan tâm tới chính trị và đi theo giai cấp công nhân. Muốn vậy, cần giúp quần chúng nhân dân lao động hiểu được lợi ích thiết thân của họ, qua đó kích thích họ tự giác, chủ động, sáng tạo đấu tranh bằng những hành động chính trị cụ thể.
Kế thừa quan điểm đó của C.Mác và Ph.Ănghen, V.I.Lênin quan tâm sâu sắc đến tính tích cực chính trị của giai cấp công nhân và quần chúng nhân dân lao động, điều này thể hiện ngay trong thời gian sống ở nước ngoài, V.I.Lênin luôn theo dõi mọi biểu hiện tính tích cực chính trị của giai cấp công nhân, sự lớn mạnh của cao trào dân chủ chung ở nước Nga: “Nhân dân Nga đang thức tỉnh để tiến hành một cuộc đấu tranh mới, đang đón lấy một cuộc cách mạng mới. Không có một sự khủng bố nào, không có một sự đàn áp nào có thể ngăn chặn được phong trào, khi mà quần chúng đã vùng dậy, khi mà hàng triệu người đã bắt đầu hành động”8. Thông qua hàng loạt tác phẩm V.I.Lênin đã chỉ rõ vai trò to lớn tính tích cực chính trị của quần chúng nhân dân: “Cái thời hạn mà lịch sử giành cho tên phá sản ấy ngắn hay dài là tùy thuộc vào nhiều yếu tố; nhưng một trong những yếu tố quan trọng nhất là trình độ biểu lộ tính tích cực cách mạng của những người đã nhận thức rõ sự phá sản hoàn toàn của chế độ hiện tại”9. V.I.Lênin cho rằng, “…không có và không thể có những khó khăn, những trở ngại nào mà sự giác ngộ, tính tích cực và sự quan tâm lo lắng của quần chúng công nhân lại không thể khắc phục được bằng cách này hay cách khác”10, từ nhận định đó, thông qua thực tiễn đấu tranh, V.I.Lênin đã khẳng định “giai cấp tư sản sợ tính tích cực của quần chúng nhân dân hơn là sợ thế lực phản động”11.
Tư tưởng V.I.Lênin về tính tích cực chính trị không chỉ được đề cập và dừng lại trong giai đoạn đấu tranh giành chính quyền mà trong cả quá trình chỉ đạo sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Ở giai đoạn này để giải quyết những vấn đề thực tiễn đặt ra, V.I.Lênin đã chú trọng phát huy tính tích cực và tính tổ chức của quần chúng nhằm khơi dậy, tiếp thu những ý kiến và sự sáng tạo đa dạng, coi đó là điều kiện chủ yếu cho thắng lợi của cách mạng và cho việc thực hiện những bước tiến lên chủ nghĩa xã hội sau khi đã củng cố chính quyền Xô‐viết, “Chúng ta phải đưa ra những cải cách thật sự có thể thực hiện được trong giai đoạn này và thật sự là cần thiết để củng cố sự nghiệp cách mạng. Chính phủ cách mạng phải phát động “nhân dân” và tổ chức tính tích cực cách mạng của họ”12 . Cùng với đó, khi đề ra và thực hiện chính sách kinh tế mới “NEP” thay cho chính sách kinh tế cộng sản thời chiến, để giải quyết vấn đề kinh tế nhiều thành phần, xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội, V.I.Lênin nhấn mạnh: “tiến lên chủ nghĩa xã hội, không phải bằng cách trực tiếp dựa vào nhiệt tình, mà là nhiệt tình do cuộc cách mạng vĩ đại sinh ra, bằng sự quan tâm thiết thân của cá nhân”13.
Kế thừa, vận dụng sáng tạo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, Hồ Chí Minh luôn coi trọng vai trò của việc hình thành, nâng cao tính tích cực chính trị đối với giai cấp công nhân và quần chúng nhân dân lao động. Ngay từ những ngày đầu về nước, đặc biệt giai đoạn từ 1921 – 1930, Người đã tích cực truyền bá chủ nghĩa Mác – Lênin, nhằm chuyển biến phong trào đấu tranh từ tự phát sang tự giác. Đây là một trong những hành động tích cực, then chốt dẫn đến sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam, đánh dấu chiến thắng bước đầu của tư tưởng cộng sản chủ nghĩa trong lịch sử tư tưởng nước ta. Chủ tịch Hồ Chí Minh với ngôn từ mộc mạc, gần gũi, dễ hiểu đã khái quát: “Tích cực là bất kỳ công việc gì cũng vui vẻ, hăng hái, có tinh thần phụ trách, vượt mọi khó khăn quyết làm tròn nhiệm vụ đối với mọi công việc đều điều tra, nghiên cứu rõ ràng, dựa theo hoàn cảnh thiết thực, có kế hoạch từng bước, tỉnh táo bền bỉ, không chủ quan”14. Thực chất là Người lấy thước đo mỗi hành động làm ích nước, lợi nhà, phục vụ Nhân dân để đo tính tích cực, loại bỏ sự giả tích cực, biểu hiện như: chạy thành tích, cơ hội mà thực chất là chủ nghĩa cá nhân. Người luôn căn dặn, nhắc nhở: “Đảng chúng tôi không có lợi ích nào khác ngoài lợi ích của nhân dân và Tổ quốc, vì vậy Đảng hết sức quan tâm nâng cao trình độ công tác của Đảng. Ra sức thực hiện những nhiệm vụ của mình, đồng thời Đảng luôn luôn học hỏi chủ nghĩa Lênin để nâng cao sức chiến đấu của Đảng, tính tích cực chính trị, sự đoàn kết về mặt tổ chức và trình độ tư tưởng của đảng viên”15.
Có thể thấy, trong hệ thống quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh mặc dù chưa đưa ra quan niệm đầy đủ về tính tích cực chính trị nhưng cũng đã đề cập các biểu hiện tính tích cực và vai trò to lớn của tính tích cực chính trị đối với sự nghiệp cách mạng. Đặc biệt, chủ tịch Hồ Chí Minh dặn dò phải nâng cao tính tích cực chính trị của đảng viên, coi tính tích cực chính trị là một phẩm chất chính trị không thể thiếu của người cán bộ, đảng viên.
3. Vận dụng quan điểm trong thực hiện nhiệm vụ đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng hiện nay
Để thực hiện tốt các nhiệm vụ nêu trên, chúng ta cần phải thực hiện tốt một số nội dung định hướng cơ bản sau:
Một là, phải quán triệt sâu sắc quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, luật pháp của Nhà nước ta về công tác tư tưởng, lý luận gắn mục tiêu, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trên không gian mạng. Đây là vấn đề có tính nguyên tắc, bảo đảm giữ vững định hướng đối với nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng hiện nay. Nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng là một quá trình diễn ra lâu dài, khó khăn, phức tạp; muốn đạt được hiệu quả phải tiến hành một cách khoa học, phải dựa trên quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, luật pháp của Nhà nước. Trong đó, đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, luật pháp của Nhà nước; mục tiêu, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trên không gian mạng là cơ sở lý luận, thực tiễn và căn cứ pháp lý quan trọng để nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng.
Nếu thoát ly khỏi đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, luật pháp của Nhà nước về công tác tư tưởng, lý luận và nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trên không gian mạng thì hoạt động nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể, các lực lượng trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng sẽ mất phương hướng chính trị, xa rời mục tiêu chính trị và trở lên vô nghĩa. Thực hiện nội dung định hướng này cần làm tốt công tác quán triệt, giáo dục, tuyên truyền.
Hai là, phải có nội dung toàn diện, xác định đúng trọng tâm, trọng điểm, đa dạng các hình thức, biện pháp đào tạo, bồi dưỡng. Đây là định hướng cơ bản, quan trọng, thực hiện tốt định hướng này sẽ tạo đột phá giúp đạt mục đích của quá trình nâng cao. Tính tích cực chính trị của các chủ thể trong thực hiện nhiệm vụ này là tổng hòa của nhiều yếu tố như tri thức lý luận chính trị, tình cảm chính trị, niềm tin chính trị, ý chí chính trị, lợi ích chính trị.
Tuy nhiên, ở mỗi chủ thể, thì các yếu tố cấu thành ấy sẽ có sự khác nhau về lượng lẫn về chất. Chính vì vậy, việc đào tạo, bồi dưỡng, rèn luyện phải có nội dung toàn diện. Song để đạt hiệu quả cao, không bị dàn trải thì nên xác định đúng trọng tâm, trọng điểm. Trong đó cần tập trung nâng cao tri thức lý luận chính trị, tin học, ngoại ngữ; kỹ năng, kinh nghiệm, bản lĩnh; lòng trung thành vô hạn với Đảng, với Tổ quốc, với Nhân dân,kiên định mục tiêu, lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và con đường xã hội chủ nghĩa, xây dựng ý chí quyết tâm cao trong đấu tranh bảo vệ Đảng, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa. Cùng với việc chú trọng về nội dung, cần đa dạng hóa các hình thức, biện pháp đào tạo, bồi dưỡng nhằm nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng.
Ba là, cần có cơ chế, chính sách thỏa đáng nhằm nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng. Đây là định hướng cơ bản, quan trọng tạo ra lợi ích, động lực, tác động trực tiếp đến nhận thức, sự hăng hái, nhiệt tình của các chủ thể trong đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng.
Những chiến sĩ trên mặt trận này, nhất là những chiến sĩ tiên phong, trực diện, trực tiếp đấu tranh cũng phải đối mặt với không ít những khó khăn, thách thức và cả sự hiểm nguy. Vì vậy, cùng với việc động viên, khuyến khích, giao nhiệm vụ, cần có cơ chế, chính sách đãi ngộ thỏa đáng đối với sự lao động và tinh thần đấu tranh của họ; đồng thời, có cơ chế, biện pháp bảo vệ họ trước sự tấn công của các thế lực thù địch. Không có cơ chế, chính sách hoặc cơ chế, chính sách không phù hợp, không đủ hiệu lực thì cuộc đấu tranh này cũng chỉ có thể mang tính chất hô hào, khẩu hiệu. Theo đó, sẽ không khuyến khích, nâng cao được tính tích cực chính trị của các chủ thể, lực lượng trong tham gia cuộc đấu tranh phức tạp này hiện nay. Do vậy, để thực hiện tốt nội dung định hướng này, các cấp ủy, lãnh đạo, chỉ huy, cơ quan chức năng nhà trường quân đội cần quan tâm chính sách đào tạo, bồi dưỡng; xây dựng, hoàn thiện, đi vào thực hiện các chính sách đãi ngộ tương xứng với tính chất, yêu cầu ngày càng cao của nhiệm vụ.
4. Kết luận
Trước tình hình đầy biến động, nhất là các thế lực thù địch tiếp tục coi không gian mạng là trọng điểm, để tăng cường chống phá cách mạng Việt Nam thì sự đổi mới tư duy của Đảng về nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc cũng có những bước phát triển đột phá, đề cao việc bảo vệ Tổ quốc từ sớm, từ xa, xác định không gian mạng là một hình thức tác chiến, trong đó đấu tranh tư tưởng, lý luận trên không gian mạng là một nội dung quan trọng và tiếp tục đặt ra yêu cầu ngày càng cao. Để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ, đòi hỏi cần phải không ngừng nâng cao tính tích cực chính trị của các chủ thể, các lực lượng. Đây là quá trình lâu dài, phức tạp, cần có lộ trình cụ thể trên cơ sở bám sát quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đề ra định hướng đúng đắn, tránh mất phương hướng, xa rời mục tiêu chính trị.
Chú thích:
1. Tình hình mới và yêu cầu đặt ra đối với việc đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch”. https://hdll.vn, ngày 01/7/2022.
2, 3. Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, 2021, tr. 82, 96 – 97.
4. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 4. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 1995, tr. 626.
5. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 17. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 1994, tr. 716 – 717.
6. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 7. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 1995, tr. 84 – 85.
7. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 8. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 1995, tr. 269.
8. V.I.Lênin toàn tập. Tập 20. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2005, tr. 88.
9. V.I.Lênin toàn tập. Tập 6. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2005, tr. 349.
10. V.I.Lênin toàn tập. Tập 21. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2005, tr. 548.
11. V.I.Lênin toàn tập. Tập 23. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2005, tr. 96.
12. V.I.Lênin toàn tập. Tập 10. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2005, tr. 382.
13. V.I.Lênin toàn tập. Tập 44. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2005, tr. 189.
14. Hồ Chí Minh. Tích cực và nóng nảy. Báo Nhân Dân, số 150 (từ ngày 26/11/ – 30/11/1953), tr. 2.
15. Hồ Chí Minh toàn tập. Tập 9. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2011, tr. 413.
