TS. Phùng Thị Phong Lan
Học viện Hành chính Quốc gia
(Quanlynhanuoc.vn) – Hiện nay, “thị trường” cung ứng dịch vụ sự nghiệp công có thêm ngày càng nhiều hơn sự tham gia của các chủ thể ngoài nhà nước với các ưu thế về nguồn lực, công nghệ, con người, cơ chế hoạt động,… đặt ra nhiều thách thức lớn đối với các đơn vị sự nghiệp công lập nói chung, trực tiếp đối với người đứng đầu đơn vị nói riêng. Bài viết tập trung vào nghiên cứu các yêu cầu và giải pháp nâng cao năng lực lãnh đạo, quản lý của người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập trong bối cảnh hiện nay.
Từ khóa: Năng lực; lãnh đạo; quản lý; người đứng đầu; đơn vị sự nghiệp công lập.
1. Khái quát về đơn vị sự nghiệp công lập trong bối cảnh hiện nay
Đơn vị sự nghiệp công lập “là tổ chức do cơ quan có thẩm quyền của Nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị – xã hội thành lập theo quy định của pháp luật, có tư cách pháp nhân, cung cấp dịch vụ công, phục vụ quản lý nhà nước”1. Hoạt động cơ bản của đơn vị sự nghiệp công lập là cung cấp các dịch vụ công thiết yếu cho xã hội trong các lĩnh vực có tác động trực tiếp đến cuộc sống hằng ngày của Nhân dân, như: kinh tế, giáo dục, y tế, văn hóa, thể dục, thể thao, việc làm… nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý nhà nước, bảo đảm đời sống nhân dân. Chính vì vậy, đơn vị sự nghiêp công lập có vị trí quan trọng trong sự phát triển kinh tế – xã hội của đất nước.
Hệ thống đơn vị sự nghiệp công lập giữ vai trò chủ đạo, vị trí then chốt trong cung ứng các sản phẩm, dịch vụ sự nghiệp công cơ bản, thiết yếu về giáo dục, đào tạo, y tế, văn hóa, thông tin, thể thao… cho người dân và xã hội, nhờ đó tạo lập được các yếu tố nền tảng cho an sinh xã hội, không ngừng nâng cao mức sống và chất lượng sống của các tầng lớp nhân dân. Tính ưu việt của một xã hội được phản chiếu một cách rõ ràng, cụ thể qua chất lượng cung ứng dịch vụ sự nghiệp công. Do đó, đây còn là nhiệm vụ chính trị chứ không chỉ đơn thuần cung cấp dịch vụ như các chủ thể ngoài công lập khác. Ngoài ra, đơn vị sự nghiệp công lập còn tham gia thực hiện các mục tiêu phát triển xã hội và bảo đảm công bằng xã hội, nâng cao khả năng tiếp cận và chất lượng dịch vụ sự nghiệp công cho mọi tầng lớp nhân dân, góp phần bảo đảm các điều kiện và cơ hội phát triển cho các cá nhân và cộng đồng.
Những năm qua, hệ thống các đơn vị sự nghiệp công lập trong các cơ quan của Đảng, Nhà nước, tổ chức chính trị – xã hội từ trung ương đến địa phương được tổ chức đa dạng, với nhiều nhiệm vụ và loại hình khác nhau. Tính đến cuối năm 2020, số lượng đơn vị sự nghiệp công lập thuộc các bộ, ngành là 1.045 đơn vị; số lượng đơn vị sự nghiệp công lập thuộc các địa phương là 49.445 đơn vị2, thuộc các lĩnh vực giáo dục y tế, văn hóa… Các đơn vị sự nghiệp công lập giữ vai trò chủ đạo, vị trí then chốt trong cung ứng dịch vụ sự nghiệp công và thực hiện chính sách an sinh xã hội, tạo điều kiện cho nhân dân tiếp cận thuận lợi, dễ dàng, nhanh chóng và bình đẳng với dịch vụ công có chất lượng cao và chi phí hợp lý. Với những cố gắng, nỗ lực của cả hệ thống chính trị, việc đổi mới hệ thống tổ chức và hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập trong những năm qua đã đạt được nhiều kết quả bước đầu quan trọng, góp phần thúc đẩy quá phát triển kinh tế – xã hội ở nước ta.
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả cơ bản đó, vẫn còn nhiều tồn tại, hạn chế như: hệ thống tổ chức các đơn vị sự nghiệp còn cồng kềnh, manh mún, phân tán, chồng chéo; quản trị nội bộ yếu kém, hiệu quả hoạt động chưa cao, chất lượng dịch vụ thấp. Cơ cấu đội ngũ cán bộ, viên chức chưa hợp lý, chất lượng chưa cao, năng suất lao động thấp. Chi tiêu ngân sách nhà nước cho các đơn vị sự nghiệp công lập còn quá lớn, một số đơn vị thua lỗ, tiêu cực, lãng phí; việc chuyển đổi từ phí sang giá và lộ trình điều chỉnh giá dịch vụ sự nghiệp công chưa kịp thời.
Có nhiều nguyên nhân gây ra những hạn chế, yếu kém đó, trong đó có một nguyên nhân cơ bản được Đảng ta chỉ ra là: “nhiều cấp ủy đảng, lãnh đạo và người đứng đầu cơ quan, thiếu quyết liệt và đồng bộ trong chỉ đạo, tổ chức thực hiện đổi mới, sắp xếp lại, quản lý biên chế các đơn vị sự nghiệp công lập; chưa chủ động chuyển các đơn vị sự nghiệp công lập sang hoạt động theo cơ chế tự chủ. Tư tưởng trông chờ, ỷ lại vào Nhà nước trong thụ hưởng dịch vụ sự nghiệp công còn phổ biến”3. Nhận thức, trình độ và tư duy, năng lực quản trị và chất lượng đội ngũ cán bộ làm công tác quản lý nhìn chung còn yếu kém, chậm đổi mới; thẩm quyền và trách nhiệm của người đứng đầu chưa được quy định rõ ràng; việc quản lý biên chế sự nghiệp còn thiếu chặt chẽ… Nghị quyết số 26 -NQ/TW ngày 19/5/2018 của hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành trung ương (khóa XII) cũng khẳng định: “nhìn tổng thể, đội ngũ cán bộ đông nhưng chưa mạnh; tình trạng vừa thừa, vừa thiếu cán bộ xảy ra ở nhiều nơi… Năng lực của đội ngũ cán bộ chưa đồng đều, có mặt còn hạn chế, yếu kém; nhiều cán bộ, trong đó có cả cán bộ cấp cao thiếu tính chuyên nghiệp, làm việc không đúng chuyên môn, sở trường; trình độ ngoại ngữ, kỹ năng giao tiếp và khả năng làm việc trong môi trường quốc tế còn nhiều hạn chế… Một số cán bộ lãnh đạo, quản lý, trong đó có cả cán bộ cấp chiến lược, thiếu gương mẫu, uy tín thấp, năng lực, phẩm chất chưa ngang tầm nhiệm vụ”4.
Bối cảnh hiện nay của đơn vị sự nghiệp công lập đã và đang có nhiều thay đổi. Nước ta phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong bối cảnh hội nhập sâu rộng. Đời sống kinh tế – xã hội, trình độ dân trí, nhu cầu của người dân ngày càng tăng lên. Khoa học – công nghệ phát triển, chuyển đổi số, quá trình đổi mới sáng tạo trở thành xu hướng tất yếu đã và đang thay đổi căn bản phương thức sinh hoạt và lao động của con người. Việc thúc đẩy xã hội hóa, “thị trường” dịch vụ sự nghiệp công đang ngày càng sôi động, cạnh tranh mạnh mẽ với sự tham gia của nhiều chủ thể trong và ngoài công lập tạo cho khách hàng có thêm nhiều cơ hội để lựa chọn loại hình dịch vụ phù hợp. Điều này, đặt ra yêu cầu đối với các đơn vị sự nghiệp công lập phải không ngừng đổi mới tổ chức và hoạt động, tăng cường năng lực quản trị và chất lượng dịch vụ công để thích ứng và nhằm nâng cao khả năng cạnh tranh.
Nhận thức rõ điều đó, Đảng ta chỉ ra mục tiêu: “Đổi mới căn bản, toàn diện và đồng bộ hệ thống các đơn vị sự nghiệp công lập, bảo đảm tinh gọn, có cơ cấu hợp lý, có năng lực tự chủ, quản trị tiên tiến, hoạt động hiệu lực, hiệu quả; giữ vai trò chủ đạo, then chốt trong thị trường dịch vụ sự nghiệp công; cung ứng dịch vụ sự nghiệp công cơ bản, thiết yếu có chất lượng ngày càng cao… Phát triển thị trường dịch vụ sự nghiệp công và thu hút mạnh mẽ các thành phần kinh tế tham gia phát triển dịch vụ sự nghiệp công”5. Chủ thể gánh trọng trách trong sự nghiệp đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập chính là người đứng đầu của đơn vị. Để thích ứng được với những thay đổi đó, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập phải nâng cao năng lực lãnh đạo, quản lý đơn vị. Cơ chế quản lý mới, bối cảnh thay đổi nhanh chóng, yêu cầu của khách hàng và xã hội không ngừng tăng lên… đặt ra cho người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập những thời cơ và cả những thách thức mới.
2. Yêu cầu về năng lực của người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập trong bối cảnh mới
Về mặt pháp lý, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình theo quy định của pháp luật, chịu trách nhiệm trước pháp luật và trước lãnh đạo cơ quan, tổ chức chủ quản trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và các công việc được giao. Người đứng đầu giữ vai trò đại diện cho đơn vị, xác định tầm nhìn, giá trị cốt lõi, xây dựng chiến lược, định hướng phát triển, quyết định những vấn đề quan trọng của đơn vị. Người đứng đầu có phẩm chất, năng lực, tư duy tốt là điều kiện tiên quyết và là nền tảng thành công của đơn vị sự nghiệp công lập.
Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghệ, chuyển đổi số, hội nhập quốc tế, cạnh tranh… và yêu cầu đổi mới tổ chức đơn vị sự nghiệp công lập đã và đang tác động, ảnh hưởng sâu sắc thì yêu cầu xây dựng, nâng cao năng lực người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập có đủ năng lực, phẩm chất để đáp ứng tình hình hiện nay càng trở nên cấp bách. Năng lực của người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập là năng lực tổng hợp, là sự kết hợp hài hòa của nhiều yếu tố, bao gồm những năng lực cần có cho một nhà lãnh đạo, quản lý nói chung với 3 nhóm sau:
Một là, nhóm năng lực tư duy, sáng tạo.
Nhóm năng lực này thể hiện người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm và quyết tâm thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ đã đặt ra; có khả năng xác định, dự đoán được các xu thế vận động và phát triển của ngành, lĩnh vực cũng như đơn vị mình trực tiếp quản lý với tầm nhìn xa, đồng bộ, bao quát toàn hệ thống; phù hợp với yêu cầu phát triển của đất nước/địa phương, đáp ứng yêu cầu của người dân – khách hàng. Những thách thức từ sự tiến bộ như vũ bão của khoa học – công nghệ, sự thay đổi ngày càng cao và mạnh mẽ trong nhận thức, nhu cầu, nguyện vọng của công dân – khách hàng và của chính bản thân đơn vị/ ngành lĩnh vực mà đơn vị hoạt động; sự thay đổi trong mối quan hệ tương quan giữa đơn vị cung ứng dịch vụ sự nghiệp công với khách hàng và xã hội, tính chất đa dạng và phức tạp của các lĩnh vực đời sống kinh tế – xã hội cũng như sự thay đổi trong môi trường công tác đòi hỏi các quyết định của người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập cần thiết phải được đưa ra nhanh hơn và kịp thời hơn, vừa bảo đảm tính hợp pháp và vừa bảo đảm tính hợp lý, tính hiệu lực và hiệu quả. Bên cạnh yêu cầu đổi mới, sáng tạo, linh hoạt, nhạy bén…, người đứng đầu cũng cần cân bằng với việc thực hiện nhiệm vụ chính trị, chức năng xã hội của đơn vị sự nghiệp công lập, phục vụ cho hoạt động quản lý nhà nước.
Hai là, nhóm năng lực tổ chức.
Đó là khả năng lập kế hoạch, thiết kế cơ cấu tổ chức bộ máy, bố trí nhân sự, phân công, ủy quyền, kiểm tra, đánh giá việc thực thi; là năng lực, điều phối, gắn kết các cá nhân, bộ phận, huy động các nguồn lực và tổ chức thực thi thống nhất, đồng bộ, hướng tới mục tiêu chung, năng lực hoạch định chính sách, phát triển của đơn vị, năng lực thể chế hoá và tổ chức thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về kinh tế – xã hội. Là người “đứng mũi, chịu sào” của đơn vị sự nghiệp công lập, người đứng đầu cần nâng cao năng lực tổ chức, điều hành công việc khoa học, hợp lý, hiệu quả.
Ba là, nhóm năng lực khuyến khích, tạo động lực làm việc.
Người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập cần có khả năng thu hút, quy tụ mọi người xung quanh mình, phát huy sức mạnh tổng hợp của tập thể để đạt được mục tiêu chung dựa trên sự thấu hiểu, chia sẻ, truyền cảm hứng…; khả năng thấu hiểu các nhu cầu, nguyện vọng để tạo động cơ thúc đẩy từng thành viên, tập thể nỗ lực hành động. Người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập phải là tấm gương để khuyến khích, tạo động lực làm việc cho đội ng, viên chức, người lao động trong tổ chức, lan tỏa những giá trị tốt đẹp, tích cực, những triết lý đúng đắn của đơn vị vào thực tiễn cuộc sống.
Với những nhóm năng lực như vậy, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập cần phải đáp ứng được yêu cầu về kiến thức, kỹ năng, thái độ cụ thể như sau:
(1) Về kiến thức. Người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập phải có kiến thức toàn diện, vững vàng. V.I. Lênin đã khẳng định: “Làm sao có thể quản lý được nếu không có uy tín chuyên môn,… nếu không có kiến thức đầy đủ, nếu không tinh thông khoa học quản lý?… Muốn quản lý được, thì cần am hiểu công việc và phải là một cán bộ quản lý giỏi”6. Đó là hệ thống kiến thức phục vụ cho công tác lãnh đạo, quản lý vừa rộng vừa sâu; có trình độ lý luận Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; có kiến thức về khoa học chính trị, quản lý nhà nước, tri thức văn hóa khoa học xã hội và nhân văn… có kiến thức ngoại ngữ, công nghệ thông tin cần thiết cho nhiệm vụ lãnh đạo, quản lý, điều hành7.
Bên cạnh đó, cần có sự am hiểu văn hóa, phong tục tập quán, thực tiễn quốc gia/địa phương để có thể vận dụng phù hợp vào quá trình cung cấp dịch vụ sự nghiệp công hiệu quả trên địa bàn. Đồng thời, trong bối cảnh hội nhập hiện nay, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập cũng cần cập nhật nhiềukiến thức mới về chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học – kỹ thuật, về tin học, ngoại ngữ,… để chủ động thích ứng với những biến đổi, gia tăng khả năng dự báo xu hướng phát triển trong cung ứng dịch vụ công để từ đó đề ra được những phương hướng, giải pháp cụ thể cho việc quản lý đơn vị.
(2) Về kỹ năng. Người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập cần có kỹ năng đưa những tri thức trở thành những thao tác, kỹ thuật trong nghề nghiệp. Nhờ có kỹ năng, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập có được sự thông hiểu trên nhiều phương diện, khả năng nắm bắt xu thế và định hướng được sự phát triển hợp lý cho tổ chức. Thiếu những kỹ năng cơ bản trong lãnh đạo, quản lý, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập có thể sẽ dẫn tới không tiên liệu trước được tương lai; không thích ứng mau lẹ và hiệu quả với hiện tại; thiếu sự dúng rút bài học từ kinh nghiệm quá khứ… Do đó, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập cần phát triển kỹ năng phân tích SWOT, kỹ năng lãnh đạo xây dựng và tổ chức thực hiện chiến lược, kế hoạch; kỹ năng phát hiện và giải quyết các vấn đề, kỹ năng giao tiếp, quan hệ công chúng, kỹ năng làm việc được trong môi trường hội nhập quốc tế, ứng dụng được những thành tựu hiện đại của cách mạng khoa học – kỹ thuật vào trong hoạt động lãnh đạo, quản lý nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả trong hoạt động của đơn vị.
(3) Về thái độ. Người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập cần đặc biệt chú trọng xây dựng, rèn luyện thái độ tích cực trong công tác chỉ đạo, điều hành; không ngừng rèn luyện, hoàn thiện về phẩm chất, đạo đức, lối sống, với tinh thần phục vụ, nêu cao tinh thần quyết tâm, dám nghĩ, dám làm, vượt qua khó khăn, đoàn kết, năng động, sáng tạo trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ, đặc biệt là thực hiện nêu gương, đề cao tinh thần trách nhiệm của người đứng đầu trong chỉ đạo, điều hành công việc của đơn vị. Đồng thời, biết hy sinh, hướng tới lợi ích cộng đồng, thực hiện trách nhiệm xã hội của đơn vị, biết sẻ chia, cảm thông, biết khích lệ, động viên, biết đề cao trách nhiệm giải trình.
3. Một số giải pháp
Để nâng cao năng lực của người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập trong bối cảnh hiện nay, cần phải làm tốt một số biện pháp cơ bản sau đây:
Thứ nhất, làm tốt công tác quy hoạch, tạo nguồn cán bộ đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ, thực hiện tuyển chọn viên chức lãnh đạo, quản lý, điều hành để lựa chọn nhân sự phù hợp.
Thứ hai, nâng cao nhận thức, trau dồi phẩm chất chính trị, đạo đức cách mạng, đổi mới tư duy, phương thức lãnh đạo, điều hành. Tăng cường trách nhiệm trong thực hiện lãnh đạo quản lý, thực thi công vụ. Thường xuyên thực hiện phê bình và tự phê bình; tích cực phòng, chống tham nhũng.
Thứ ba, chú trọng học tập, bồi dưỡng, nâng cao trình độ, xây dựng phong cách lãnh đạo phù hợp. Không ngừng phấn đấu tự học, tự rèn nâng cao kiến thức, trình độ, năng lực chuyên môn, nghiệp vụ: kiến thức pháp luật, kỹ năng lãnh đạo, điều hành, mở rộng hiểu biết kinh tế – xã hội, nâng cao kỹ năng sử dụng ngoại ngữ, tin học,… cũng như tích lũy kinh nghiệm hình thành trong thực tiễn hoạt động. Biện pháp cần được tiến hành thường xuyên, sát với nhu cầu thực tiễn và đón đầu với xu thế mới để bản thân người lãnh đạo, quản lý thích ứng được với thực tiễn.
Thứ tư, xây dựng hình ảnh, giá trị cá nhân với phong cách lãnh đạo phù hợp. Trước sức ảnh hưởng to lớn khi làm chủ doanh nghiệp với đội ngũ và các mối quan hệ hợp tác, người “thuyền trưởng” cần xây dựng định hình thương hiệu cá nhân một cách mạnh mẽ và bền vững (kỹ năng giao tiếp; ứng xử trong các mối quan hệ giữa các thành viên và mối quan hệ công việc; xây dựng những quy chế và bảo đảm sự tuân thủ, tạo lập môi trường làm việc tích cực, văn minh, chuyên nghiệp…). Điều này, giúp người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập có phương tiện để dẫn dắt nhân sự, kết nối nội bộ, ngoại giao và mở rộng hoạt động của bản thân và đơn vị, góp phần đem lại hiệu quả cao hơn cho đơn vị mà mình đại diện.
Chú thích:
1. Khoản 1 Điều 9 Luật Viên chức năm 2010.
2. Báo cáo số 128/BC-CP ngày 19/4/2021 của Chính phủ tổng kết Chương trình tổng thể cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2011 – 2020 và định hướng giai đoạn 2021 – 2030.
3, 5. Nghị quyết số 19-NQ/TW ngày 25/10/2017 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương (khóa XII) về tiếp tục đổi mới hệ thống tổ chức và quản lý, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập.
4. Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 19/5/2018 của hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương (khóa XII) về tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là cấp chiến lược đủ phẩm chất, năng lực và uy tín ngang tầm nhiệm vụ.
6. V.I. Lê-nin toàn tập. Tập 40. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2005. tr. 257.
7. Trần Đình Thắng. Phẩm chất, năng lực của người đứng đầu tổ chức trong hệ thống chính trị. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam số 4/2013, tr. 23.
Tài liệu tham khảo:
1. Học viện Hành chính Quốc gia. Tài liệu bồi dưỡng lãnh đạo, quản lý đơn vị sự nghiệp công lập thuộc bộ, ngành trung ương. Hà Nội, năm 2022.
