TS. Tạ Thị Hương
Học viện Hành chính Quốc gia
(Quanlynhanuoc.vn) – Theo quy luật, dân số luôn biến động theo không gian và thời gian. Cho đến nay, nếu nhìn vào con số tuyệt đối, dân số thế giới vẫn không ngừng tăng. Tuy nhiên, thông qua các kết quả nghiên cứu, các nhà khoa học chỉ ra tốc độ tăng trưởng của dân số thế giới đang chậm lại. Trên cơ sở tổng hợp, phân tích từ các nguồn dữ liệu nghiên cứu dân số của các tổ chức, cá nhân trên thế giới, bài viết chỉ ra xu hướng phát triển của dân số thế giới hiện nay ở một số khía cạnh: tốc độ tăng trưởng, cơ cấu tuổi, mức sinh của dân số thế giới và ở các khu vực.
Từ khóa: Dân số; tăng trưởng; cơ cấu tuổi; mức sinh; già hóa.
1. Quy mô và tốc độ tăng trưởng dân số
Bản tin dữ liệu dân số thế giới năm 2023 (The 2023 World Population Data Sheet) của Văn phòng tham chiếu dân số Hoa Kỳ (PRB) cho thấy, dân số toàn cầu đã đạt trên 8,009 tỷ người và được dự đoán sẽ là 8,896 tỷ người vào giữa năm 2035 và gần 9,8 tỷ người vào năm 2050. Còn theo UN, dân số thế giới có thể đạt đỉnh gần 10,4 tỷ vào giữa những năm 20801. Tuy nhiên, dân số thế giới có sự biến động với mức tăng, giảm rất khác nhau giữa các châu lục, khu vực.
Theo số liệu trên, châu Âu là khu vực có quy mô dân số đang ngày càng giảm khi tỷ lệ tăng trưởng tự nhiên ở nhiều quốc gia là con số âm, nhất là khu vực Đông Âu. Dân số Đông Âu dự kiến sẽ giảm 10% vào năm 2050, chỉ còn khoảng 256 triệu người. Chẳng hạn, dân số giữa năm 2023 của Nga là gần 147 triệu người, với tăng trưởng dân số tự nhiên là -0,5%, thì dự kiến sẽ giảm xuống chỉ còn 133 triệu vào năm 2050.
Trong khi đó, châu Phi được dự đoán sẽ đóng góp gần 60% vào tăng trưởng dân số toàn cầu từ nay đến năm 2050. Đây là khu vực có tỷ lệ gia tăng tự nhiên cao so với các châu lục còn lại với 2,4% và số con trung bình/01 phụ nữ là 4,3. Theo số liệu năm 2023, dân số lục địa này là 1.453 triệu người thì đến 2035 và 2050 tương ứng sẽ là 1.896 triệu và 2.487 triệu người. Điển hình ở khu vực này là Niger với dân số hiện tại 27 triệu người nhưng tỷ lệ tăng tự nhiên 3,7% thì được dự đoán sẽ tăng lên 67 triệu người vào năm 2050, tăng 146%. Hoặc dân số hơn 102 triệu người của Cộng hòa Dân chủ Congo có thể tăng hơn gấp đôi vào năm 2050, đạt hơn 217 triệu người. Và theo The business standard News thì đến năm 2050, dân số trẻ ở lục địa châu Phi tăng gấp đôi và có nhiều người trong độ tuổi lao động trẻ nhất thế giới2.
Khu vực châu Á cũng có nhiều biến động với sự thay đổi quy mô dân số của nhiều quốc gia, trong đó Ấn Độ và Trung Quốc là hai cường quốc dân số của thế giới. Tuy nhiên, Trung Quốc đại lục hiện không còn là quốc gia đông dân nhất trong năm 2023 do dân số Ấn Độ đã vượt lên với 1.428,6 triệu người. Đồng thời, với mức tăng trưởng dân số tự nhiên là -0,1% và 1,1 con trung bình/1 phụ nữ thì dân số Trung Quốc dự kiến sẽ giảm xuống còn 1.387,2 triệu người vào năm 2035 và 1.303,5 triệu người năm 2050. Trong khi đó, dân số Ấn Độ dự kiến sẽ là 1.567,8 triệu người vào năm 2035 và 1.670,5 triệu người vào năm 2050 do tăng trưởng dân số tự nhiên vẫn là 1% và 2 con trung bình/1 phụ nữ. Bên cạnh đó, Nhật Bản và Hàn Quốc cũng có sự suy giảm quy mô dân số rõ rệt. Nhật Bản là quốc gia dân số già đã từ lâu và chỉ báo về tăng trưởng dân số tự nhiên tiếp tục âm (-0,7%) dù có mức tăng cơ học 2%o của năm 2023 nhưng quy mô dân số vẫn được dự kiến sẽ giảm xuống còn 115,2 triệu dân vào năm 2035 và 101,8 triệu dân vào năm 2050. Còn Hàn Quốc với dân số năm 2023 là 51,4 triệu cũng được dự kiến sẽ giảm xuống còn 50,7 triệu dân vào năm 2035 và 47,2 triệu dân vào năm 2050 do tăng trưởng dân số tự nhiên giảm trong nhiều năm liên tiếp, năm 2023 là -0,2% và số con trung bình/01 phụ nữ chỉ là 0,8 con3. Sự suy giảm dân số của các quốc gia này đang đặt ra nhiều thách thức trong phát triển kinh tế – xã hội do thiếu hụt lao động trong khi mức sinh tiếp tục giảm càng đẩy nhanh sự già hóa dân số khiến quốc gia này phải nỗ lực xây dựng, triển khai các giải pháp hữu hiệu để ứng phó.
2. Cấu trúc dân số theo tuổi
Già hóa dân số đang là xu hướng rõ nét và mang tính toàn cầu. Ở nhiều quốc gia, xu thế này càng nhanh hơn bởi mức sinh có chiều hướng giảm, tuổi thọ đang tăng cao. Kể từ năm 1950, tuổi trung vị của dân số toàn cầu đã tăng từ 25 năm lên 33 năm vào 20224. Theo Báo cáo Xã hội thế giới 2023 (World Social Report 2023)5 (xem bảng 2). số người cao tuổi (65 tuổi trở lên) toàn cầu đã tăng gấp 3 lần từ khoảng 260 triệu người năm 1980 lên 761 triệu vào năm 2021 và được dự đoán sẽ lên tới 1 tỷ người vào năm 2030, trên 1,6 tỷ vào năm 2050 và đến cuối thế kỷ XXI có thể có gần 2,5 tỷ người. Trong xu hướng đó, báo cáo còn chỉ ra: (1) Từ 2021 đến 2050, dân số ở độ tuổi 65 ở khu vực Đông Á, Đông Nam Á và ở Trung Á và Nam Á được dự đoán sẽ tăng hơn 540 triệu, chiếm hơn 60% sự gia tăng người cao tuổi toàn cầu; (2) Trên toàn cầu, số người ở nhóm tuổi từ 80 trở lên thậm chí còn tăng nhanh hơn nhóm tuổi từ 65 trở lên. Cụ thể là, đến năm 2050, thế giới sẽ có khoảng 459 triệu người từ 80 tuổi trở lên, gần gấp ba con số năm 2021 là khoảng 155 triệu. Như vậy, xã hội loài người sẽ ngày càng già hơn.
Hiện trạng già hóa nhanh chóng đã khiến cho cấu trúc tuổi dân số thế giới thay đổi. Theo bản tin dữ liệu dân số thế giới năm 2023, đã có 10% dân số thế giới ở độ tuổi từ 65 trở lên, trong khi chỉ có 25% dưới 15 tuổi. Cấu trúc tuổi dân số cũng có sự khác biệt rõ rệt ở các châu lục. Ở châu Phi vùng cận Sahara là khu vực có dân số trẻ nhất thế giới, với 40% dân số dưới 15 tuổi. Trong khi đó, Tây Âu và Nam Âu đều là những khu vực dân số già nhất trên thế giới, mỗi khu vực có khoảng 21% dân số từ 65 tuổi trở lên6.
3. Mức sinh giảm và chênh lệch
Nhìn chung, mức sinh của dân số toàn cầu có xu hướng giảm. Tuy nhiên, mức sinh cũng có sự chênh lệch giữa các khu vực. Theo World Population Data Sheet Booklet 2023, tổng tỷ suất sinh (hoặc số con trung bình trong đời của mỗi phụ nữ) toàn cầu năm 2023 là 2,2. Tỷ lệ này rất khác nhau tùy theo khu vực, trong đó đạt cao nhất là ở Trung Phi với 5,6 con/phụ nữ và thấp nhất là khu vực Đông Á với 1,1 con/phụ nữ. Còn xét theo quốc gia, nơi có tổng tỷ suất sinh cao nhất thế giới là Niger thuộc Tây phi với 6,7 con/01 phụ nữ, còn nơi có tổng tỷ suất sinh thấp nhất thế giới với 0,7 con/phụ nữ là đặc khu HồngKong, Macao của Trung Quốc7.
Còn tính theo các khu vực trên thế giới ở các mốc từ năm 1950 – 2050, nghiên cứu của các tác giả Neil Ruiz, Luis Noe-Bustamante và Nadya Saber cũng chỉ ra mức sinh có sự thay đổi theo xu hướng giảm đi và rất cách biệt.
Trong xu hướng mức sinh toàn cầu giảm nhưng với những khác biệt mức sinh thì theo dự báo của trang www.statista.com, trong khoảng từ năm 2050 – 2055 một số quốc gia có tổng tỷ suất sinh cao nhất sẽ thuộc khu vực châu Phi.
3. Kết luận
Như vậy, từ các dữ liệu của các tổ chức, nhà nghiên cứu trên thế giới cho thấy, dân số thế giới hiện tại nói chung vẫn tăng về tuyệt đối nhưng với tốc độ tăng trưởng đang ngày càng giảm, dân số già hóa là xu hướng rõ nét và ngày càng nhanh khi mức sinh tổng thể ngày càng giảm, tuổi thọ ngày càng tăng. Dân số của nhiều quốc gia, nhất là các quốc gia thuộc các khu vực châu Âu, châu Á, Mỹ la tinh và Caribe đang già đi một cách nhanh chóng, đặt ra nhiều vấn đề trong tương lai, như thiếu hụt lao động, thách thức về an sinh cho người cao tuổi, bảo đảm an ninh quốc gia… Và, sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế – xã hội của các quốc gia này. Tuy vậy, dù mức sinh chung toàn cầu giảm, nhưng hiện tại lại chứng kiến những thay đổi khác biệt của dân số khu vực châu Phi, thậm chí trái ngược, như: mức sinh vẫn cao, gia tăng tuyệt đối cao. Theo dự báo, đây chính là khu vực sẽ gần như quyết định gia tăng số lượng dân số thế giới trong nửa sau thế kỷ XXI.
Chú thích:
1. Our growing population, https://www.un.org/en/global-issues/population, truy cập 15/02/2024.
2. What the future of the global population looks like. https://www.tbsnews.net/features/panorama/what-future-global-population-looks-, truy cập 20/02/2024.
3. Tổng hợp từ The World population Data Sheet Booklet 2023, https://www.prb.org/wp-content/uploads/2023/12/2023-World-Population-Data-Sheet-Booklet.pdf;
4. What does the global decline of the fertility rate look like? https://www.weforum.org, truy cập 29/02/2024.|
5. UN, Department of Economic and social Affairs, World Social Report 2023: Leaving no one behind in an ageing world, United Nations publication Sales No. E.23.IV.2 ISBN 978-92-1-130458-9 eISBN 978-92-1-001968-2 Copyright © United Nations 2023, p. 18.
6. Tổng hợp từ The World population Data Sheet Booklet 2023, https://www.prb.org/wp-content/uploads/2023/12/2023-World-Population-Data-Sheet-Booklet.pdf, p.2,4,20;
7. Xem thêm The World population Data Sheet Booklet 2023, https://www.prb.org/wp-content/uploads/2023/12/2023-World-Population-Data-Sheet-Booklet.pdf.
