ThS. Đỗ Mạnh Hoài
Trường Đại học Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong giảng dạy ở các nhà trường, các yếu tố cấu thành hoạt động này luôn tác động, chi phối, quy định lẫn nhau và từng yếu tố cũng có tính độc lập tương đối. Nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin là những yếu tố trong một chỉnh thể gồm: mục tiêu, yêu cầu, chương trình, nội dung đào tạo, chuẩn đầu ra, người học, người dạy, đội ngũ cán bộ quản lý, phương tiện giảng dạy và môi trường sư phạm. Chính vì vậy, để giảng dạy Triết học Mác – Lênin trong các trường đại học nói chung và Trường Đại học Chính trị nói riêng, cần có một hệ thống phương pháp giảng dạy đặc thù với logic và tính chỉnh thể của nó.
Từ khóa: Nội dung; phương pháp; giảng dạy triết học Mác – Lênin; tiếp cận hệ thống; đổi mới; biện pháp; Trường Đại học Chính trị, Bộ Quốc phòng.
1. Quan niệm về tiếp cận hệ thống trong xác định giải pháp đổi mới nội dung và phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lê nin
Với chức năng hình thành, phát triển hạt nhân thế giới quan, phương pháp luận khoa học, cách mạng cho người học; trước yêu cầu đổi mới giáo dục và đào tạo nhằm xây dựng Quân đội “tinh”, “gọn”, “mạnh”; từ thực trạng giảng dạy môn học thì đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin (sau đây gọi là môn Triết học) ở các nhà trường Quân đội là xu hướng tất yếu. Song, đổi mới để nâng cao hiệu quả và chất lượng giảng dạy là vấn đề cần xác định. Đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học theo hướng tiếp cận hệ thống là vấn đề khoa học có thể thực hiện trong thực tiễn.
Hệ thống là một tập hợp các yếu tố có quan hệ biện chứng trong một chỉnh thể. Tiếp cận hệ thống là phương pháp tìm ra cấu trúc, tính hệ thống của đối tượng, nghiên cứu đối tượng theo quy luật của hệ thống với các yếu tố trong quan hệ biện chứng. Tiếp cận hệ thống trong xác định giải pháp đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học ở Trường Đại học Chính trị là nhận thức hoạt động giảng dạy Triết học của Nhà trường trong một chỉnh thể, với sự tác động qua lại, quy định, chi phối lẫn nhau giữa các yếu tố cấu thành; xác định rõ vị trí, vai trò của từng yếu tố và mối liên hệ giữa chúng; trên cơ sở đó, có những giải pháp đồng bộ nhằm nâng cao chất lượng hoạt động này ở Nhà trường.
Triết học là môn học có tính đặc thù. Triết học có tính mở, tính trừu tượng cao song lại gắn bó chặt chẽ, cụ thể với thực tiễn sinh động, đòi hỏi quá trình đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy cần xác định rõ ranh giới giữa Triết học với các khoa học. Điều này không những khẳng định vai trò, chức năng, nhiệm vụ của Triết học mà còn bảo đảm cho Triết học không thực hiện thay vai trò, chức năng, nhiệm vụ của môn khác. Mặt khác, xét trong hệ thống thì đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học không thể không bám sát và hướng tới thực hiện mục tiêu, yêu cầu, chương trình, nội dung đào tạo và chuẩn đầu ra của các đối tượng.
Những phương pháp giảng dạy đặc trưng của Triết học là kết hợp giữa sử dụng giáo án với giáo trình và tài liệu tham khảo; phương pháp phân tích khái niệm, luận điểm, khái quát thực chất nội dung vấn đề và rút ra ý nghĩa phương pháp luận; phương pháp tạo dựng môi trường đồng thuận; phương pháp kết hợp thống nhất giữa lý luận và thực tiễn.
2. Thực trạng đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học tại Trường Đại học Chính trị
Nhận thức sâu sắc vị trí, vai trò của Triết học và sự cần thiết phải đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy môn học, những năm qua, Trường Đại học Chính trị đã thực hiện nhiều giải pháp đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy. Đó là, biên soạn lại hệ thống giáo trình, tài liệu dạy học, đề cương môn học, đề thi, đáp án cho các đối tượng, chuẩn hóa đội ngũ nhà giáo, cán bộ quản lý, bổ sung, hoàn thiện phương tiện giảng dạy và tích cực xây dựng môi trường sư phạm. Hiện nay, Nhà trường đang đào tạo cho 15 đối tượng, gần 4.000 học viên (từ hệ cử nhân đến sau đại học)1, trong đó đã áp dụng nội dung, phương pháp giảng dạy các môn học theo tín chỉ và theo chương trình mới. Đội ngũ giảng viên triết học của Nhà trường đã đẩy mạnh vận dụng các phương pháp giảng dạy đặc trưng của môn học kết hợp với các phương pháp giảng dạy tích cực, như: thuyết trình tích cực; phương pháp thảo luận nhóm; nêu vấn đề; giải quyết vấn đề; phương pháp dự án; phương pháp hợp đồng trong giảng dạy;… Nhờ đó, chất lượng giảng dạy Triết học đã được nâng lên rõ rệt, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo của Nhà trường trong những năm qua.
Tuy nhiên, việc đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học vẫn tồn tại một số hạn chế. Trước hết, đó là trong “xây dựng nội dung, chương trình đào tạo, đổi mới phương pháp dạy học có thời điểm chưa quyết liệt, có nội dung chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu, xây dựng đơn vị; một số môn học chưa bảo đảm tính liên thông. Chất lượng giảng bài của một số giảng viên chưa cao”2. Một số giáo trình tính cập nhật còn chậm, đề cương có những học phần còn chưa khoa học, “cập nhật thông tin, liên hệ vận dụng thực tiễn và đấu tranh phê phán các quan điểm sai trái có bài giảng thể hiện chưa tốt; phát vấn, định hướng nghiên cứu còn có nội dung đơn giản”3. Còn một số bài giảng chưa gắn với mục tiêu, yêu cầu đào tạo, chuẩn đầu ra, chức trách, nhiệm vụ của người học sau khi ra trường, vẫn nặng về lý luận, dung lượng, trình độ chưa phù hợp. Thực tế, nội dung, phương pháp của giảng viên vẫn còn có điểm chưa phù hợp với đối tượng, hoặc đưa ra nhiều phương pháp tiếp cận cho một vấn đề song lại không xác định rõ được phương pháp đặc trưng nên dẫn đến nhầm lẫn đối tượng và tạo ra sự không nhất quán trong nhận thức của người học. Mặt khác, trong giảng dạy hiện nay cho thấy, cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật ảnh hưởng lớn đến chất lượng, nhất là hệ thống máy chiếu, máy tính, giảng đường còn chưa thực sự đồng bộ. Trong môi trường quân sự do tính chất bảo mật thông tin nên việc tiếp cận thông tin của giảng viên và học viên vẫn còn khó khăn nhất định.
3. Đề xuất một số biện pháp đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học theo cách tiếp cận hệ thống ở Trường Đại học Chính trị
Một là, bám sát đối tượng, chức năng, nhiệm vụ của môn học, đối tượng đào tạo và thực tiễn để đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin.
Hiện nay, khoa học – công nghệ có sự phát triển nhanh chóng, việc lĩnh hội tri thức đã trở nên đa dạng, dễ dàng, cùng với yêu cầu đổi mới giáo dục đào tạo và yêu cầu hiện đại hóa Quân đội vấn đề đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin cần thấy rõ vấn đề thực tiễn này.
Trong đổi mới nội dung giảng dạy Triết học Mác – Lênin cần tập trung bổ sung hệ thống giáo trình, tài liệu dạy học, đề cương môn học, tổ chức xemina, thảo luận, bài tập, trao đổi, thu hoạch, đề thi, đáp án cho các đối tượng. Căn cứ vào mục tiêu, yêu cầu, chương trình, nội dung đào tạo, chuẩn đầu ra của các đối tượng để xác định dung lượng và độ sâu của hệ thống kiến thức, kỹ năng, thái độ cần trang bị. Cần khai thác đúng góc độ Triết học Mác – Lênin, xác định rõ ranh giới giữa Triết học Mác – Lênin với các môn, với các bộ môn Triết học và đối tượng đào tạo. Việc biên soạn giáo trình, tài liệu dạy học, bài giảng Triết học có biểu hiện tiếp cận sai góc độ môn học, hoặc nhầm đối tượng. Do vậy, khi xác định nội dung giảng dạy Triết học đòi hỏi phải nghiên cứu nắm chắc đối tượng, chức năng, nhiệm vụ, phương pháp của môn học, mục tiêu, yêu cầu, chương trình, nội dung đào tạo, chuẩn đầu ra, cũng như sự phát triển, đa dạng của đối tượng.
Bên cạnh đó, cần cập nhật những tri thức lý luận mới, đường lối, quan điểm của Đảng, các Nghị quyết, chỉ thị của Quân ủy Trung ương; tăng cường thông tin từ thực tiễn ở đơn vị cơ sở gắn với chức trách, nhiệm vụ của người học sau khi ra trường và thực tiễn đấu tranh tư tưởng, lý luận.
Trong đổi mới phương pháp giảng dạy, đòi hỏi, giảng viên cần nắm chắc và vận dụng sáng tạo các phương pháp đặc trưng của môn học và tiếp tục thực hiện các phương pháp giảng dạy tích cực. Thường xuyên nâng cao nhận thức về vai trò, ý nghĩa của môn học, thực hiện các biện pháp tạo hứng thú, tăng cường định hướng, hướng dẫn người học trong nhận thức, hoạt động thực tiễn và trong đấu tranh tư tưởng, lý luận.
Hai là, nâng cao nhận thức, phát huy trách nhiệm, tính sáng tạo của đội ngũ giảng viên giảng dạy Triết học Mác – Lênin và đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục.
Chất lượng đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin, trước hết, phụ thuộc vào nhận thức, trách nhiệm, phẩm chất, năng lực của người dạy. Bên cạnh đó, đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục của Nhà trường cũng có vai trò quan trọng trong hoạt động này. Họ là người trực tiếp xây dựng động cơ, thái độ, trách nhiệm cho người học, duy trì nề nếp tự học, tham gia đánh giá chất lượng giảng dạy của giảng viên. Đối với đội ngũ cán bộ quản lý ở cơ quan, trực tiếp là đội ngũ cán bộ ở Ban Khảo thí và Bảo đảm chất lượng giáo dục đào tạo, Phòng Đào tạo có vai trò quan trọng trong tham mưu, đề xuất với Đảng ủy, Ban Giám hiệu Nhà trường những chủ trương, giải pháp đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy; chỉ đạo, hướng dẫn các khoa thực hiện theo chỉ thị, mệnh lệnh của cấp trên về đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy; kiểm tra, đánh giá, sơ kết, tổng kết việc đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy theo phạm vi chức năng.
Đối với giảng viên Triết học Mác – Lênin, để đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy đòi hỏi họ phải luôn nhận thức rõ vị trí, vai trò, trách nhiệm, vinh dự của bản thân. Theo đó, muốn đổi mới nội dung, phương pháp, người dạy cần làm chủ hệ thống tri thức mà mình giảng dạy. Đồng thời, cần nắm chắc và thành thục các phương pháp giảng dạy cơ bản của Triết học Mác – Lênin cũng như phương pháp giảng dạy tích cực. Thường xuyên nghiên cứu tài liệu, kinh điển, tích cực sơ kết, tổng kết, rút kinh nghiệm trong mọi hoạt động. Chủ động phát hiện và thực hiện các biện pháp khắc phục những bất cập nảy sinh trong nội dung, phương pháp giảng dạy. Mỗi giảng viên phải thực sự tích cực, cầu thị, khiêm tốn, không ngừng học tập, tu dưỡng, rèn luyện, phát triển, hoàn thiện nhân cách. Đó là biểu hiện cao của đạo đức nhà giáo, cũng là một vấn đề cơ bản của đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin.
Cấp ủy, chỉ huy các cơ quan, đơn vị cần thường xuyên nâng cao nhận thức, trách nhiệm của đội ngũ cán bộ đối với đổi mới giáo dục và đào tạo, trong đó cần quy rõ trách nhiệm trong đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin. Đội ngũ cán bộ quản lý cần tích cực nâng cao nhận thức, trách nhiệm của học viên, bồi dưỡng phương pháp học tập, nghiên cứu cho họ, duy trì tốt chế độ, nề nếp tự học tại đơn vị. Thực hiện tốt việc kiểm tra chất lượng chuẩn bị thu hoạch, tiểu luận, chất lượng đề cương xemina trước khi lên lớp. Khuyến khích cán bộ tham mưu, đề xuất những giải pháp đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy.
Đối với đội ngũ cán bộ quản lý cần nghiên cứu kỹ hệ thống nghị quyết, chỉ thị, kế hoạch, văn bản các cấp, sâu sát trong nghiên cứu thực trạng chất lượng đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy các môn nói chung, môn Triết học Mác – Lênin nói riêng, từ đó tham mưu, đề xuất với Đảng ủy, Ban Giám hiệu Nhà trường các chủ trương, biện pháp lãnh đạo, chỉ đạo đúng đắn. Trên cơ sở đó dự thảo, ban hành các văn bản về đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy. Trong kiểm tra, đánh giá hoạt động của các khoa, cơ quan, đơn vị, của cán bộ, giảng viên cần xác định việc đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy là một trọng tâm. Hằng tháng, hằng quý, học kỳ, năm học trong đánh giá, sơ kết, tổng kết, rút kinh nghiệm về vấn đề đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy.
Ba là, thay đổi nhận thức, hành vi, thói quen học tập, bồi dưỡng phương pháp học tập Triết học Mác – Lênin cho học viên.
Trong đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy, người dạy là người khởi xướng, giữ vai trò chủ thể trong xác định mục đích, nội dung, phương pháp và người học giữ vai trò vừa là đối tượng, vừa là chủ thể của quá trình đó. Vì vậy, chất lượng đổi mới nội dung, phương pháp đến đâu còn phụ thuộc vào nhận thức, thái độ, trách nhiệm, trình độ, năng lực của người học. Từ đó, đặt ra yêu cầu người dạy phải căn cứ vào đặc thù của môn học và đặc điểm của đối tượng để đổi mới nội dung, phương pháp. Điều này đòi hỏi, người học phải chủ động trong nghiên cứu nội dung, tích cực, hào hứng trong đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy.
Với đặc điểm của môn học và thói quen học tập các môn khoa học khác, nhất là thói quen học các môn quân sự, việc nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi, thói quen học tập của học viên là rất cần thiết khi học tập Triết học Mác – Lênin. Đối với mỗi học viên, cần nhận thức sâu sắc về mục tiêu, yêu cầu, nội dung, chương trình, chuẩn đầu ra của Nhà trường, của môn học, chức trách, nhiệm vụ của bản thân sau khi ra trường. Nhận thức rõ vị trí, vai trò, trách nhiệm của mình đối với nhiệm vụ học tập, rèn luyện, nghiên cứu khoa học. Xác định rõ động cơ, xu hướng nghề nghiệp, nghiêm túc trong thực hiện mục đích, nội dung, chương trình, kế hoạch của giảng viên, của chỉ huy đơn vị. Thường xuyên tự nghiên cứu, tự học tập nâng cao kiến thức, kỹ năng, phương pháp học tập các môn học nói chung, môn Triết học nói riêng. Chủ động chuẩn bị trong các hình thức dạy học, thực hiện tốt các khâu, các bước của quy trình của quá trình đào tạo. Luôn có thái độ tích cực, cầu thị, khiêm tốn, thực hiện tốt việc tự học theo phương châm “lấy tự học làm cốt”.
Bốn là, hoàn thiện, bổ sung hệ thống cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật, xây dựng môi trường sư phạm dân chủ, trong sạch, lành mạnh.
Đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy luôn cần sự đồng bộ cả về con người và cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật cũng như môi trường công tác và học tập. Trong đó, cần bổ sung, hoàn thiện hệ thống giảng đường, máy chiếu, thư viện, máy tính, mạng nội bộ, mạng internet,… Xây dựng quy chế, hoàn thiện chính sách phù hợp để khuyến khích, ủng hộ, bảo vệ những cán bộ, giảng viên dám nghĩ, dám làm, dám đổi mới. Cấp ủy, chỉ huy các cấp, nhất là ở khoa giáo viên cần xây dựng môi trường dân chủ, bình đẳng, công bằng, khuyến khích sáng kiến. Luôn tôn trọng nhân cách từng người, tránh thái độ thiên vị, định kiến trong tập thể. Cùng với đó cần quan tâm đến cải thiện đời sống vật chất, tinh thần của cán bộ, giảng viên.
4. Kết luận
Như vậy, đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy Triết học Mác – Lênin ở Trường Đại học Chính trị luôn trong mối liên hệ với các yếu tố khác trong một chỉnh thể thống nhất. Điều đó đòi hỏi các chủ thể cần tiếp cận hệ thống hoạt động này để đánh giá thực trạng cũng như xác định những biện pháp đồng bộ, khả thi. Quá trình đổi mới cần tập trung bám sát góc độ môn học, đối tượng, xu thế thực tiễn; nâng cao nhận thức, trách nhiệm, tính sáng tạo của người dạy, cán bộ quản lý; thay đổi nhận thức, hành vi, thói quen học tập, bồi dưỡng phương pháp học tập Triết học cho người học. Cùng với đó là, bổ sung, hoàn thiện hệ thống cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật và xây dựng môi trường sư phạm dân chủ, trong sạch, lành mạnh ở Nhà trường.
Chú thích:
1. Trường Đại học Chính trị. Báo cáo số 2229/BC-SQCT ngày 08/8/2023 về báo cáo tổng kết năm học 2022 – 2023.
2. Nghị quyết số 563-NQ/ĐU ngày 08/3/2023 của Đảng ủy Trường Đại học Chính trị về tiếp tục đổi mới công tác giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới ở Đảng bộ Trường Đại học Chính trị.
3. Khoa Triết học Mác – Lênin, Trường Đại học Chính trị. Báo cáo sơ kết học kỳ I năm học 2023 – 2024. Hà Nội, ngày 25/01/2024.
Tài liệu tham khảo:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I, II. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, 2021.
2. Nghị quyết số 1657-NQ/QUTW ngày 20/12/2022 của Quân ủy Trung ương về đổi mới công tác giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ xây dựng Quân đội trong tình hình mới.
3. Giảng dạy các môn lý luận chính trị trong bối cảnh hiện nay. https://quanlynhanuoc.vn, ngày 14/5/2024.
