Phát triển du lịch dựa vào cộng đồng gắn với du lịch nông nghiệp bền vững ở Tây Nguyên

ThS. Nguyễn Thị Phi
ThS. Nguyễn Thị Thu Hường
ThS. Đinh Thị Tuyết Mai
Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Đắk Lắk

(Quanlynhanuoc.vn) – Du lịch cộng đồng đã và đang có nhiều đóng góp vào sự phát triển kinh tế – xã hội, bảo vệ môi trường của Việt Nam. Nhằm thỏa mãn nhu cầu ngày càng đa dạng của du khách trong và ngoài nước, một trong những mô hình du lịch khá mới mẻ, hấp dẫn, có tác động lớn đến đời sống của người dân đó là mô hình du lịch dựa vào cộng đồng, du lịch canh nông. Những năm qua, các tỉnh khu vực Tây Nguyên đã tích cực phát triển du lịch dựa vào cộng đồng gắn với du lịch nông nghiệp bền vững nhằm góp phần phát triển kinh tế – xã hội và môi trường ở Tây Nguyên.

Từ khóa: Phát triển du lịch; du lịch cộng đồng; nông nghiệp bền vững; phát triển kinh tế – xã hội; Tây Nguyên.

1. Đặt vấn đề

Tây Nguyên là vùng cao nguyên có vị trí chiến lược quan trọng, gồm 5 tỉnh: Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng với diện tích tự nhiên là 54.474 km2 chiếm 16,8% diện tích tự nhiên cả nước1. Tây Nguyên có trên 30% dân số là người dân tộc thiểu số, thuộc 54 dân tộc khác nhau bao gồm cả nhóm dân tộc tại chỗ sinh sống lâu đời và nhóm dân tộc di cư từ nơi khác đến.

Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 đã xác định, Tây Nguyên là 1 trong 7 vùng du lịch trọng điểm của cả nước, có vị trí kinh tế – xã hội và an ninh quốc phòng. Điều kiện tự nhiên và những giá trị bản sắc văn hóa đặc sắc của các dân tộc tại chỗ nơi đây có thể tạo nên những sản phẩm du lịch đặc thù, có thể cạnh tranh trên thị trường khu vực và quốc tế. Nhận thức rõ điều này, những năm qua, Tây Nguyên đang từng ngày nỗ lực phát huy tiềm năng, thế mạnh của địa phương, trong đó tập trung phát triển ngành Du lịch nói chung, du lịch dựa vào cộng đồng, du lịch nông nghiệp với những loại hình mới mẻ, hấp dẫn, có tác động lớn đến đời sống của người lao động.          

2. Phát triển du lịch dựa vào cộng đồng gắn với du lịch nông nghiệp tại Tây Nguyên

a. Về tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng gắn với du lịch nông nghiệp 

Các tỉnh Tây Nguyên có nhiều tiềm năng để phát triển du lịch cộng đồng, du lịch nông nghiệp. Đó là, hệ thống các buôn, bon, làng, plei cổ truyền của đồng bào các dân tộc thiểu số, nơi còn giữ được những đặc điểm cấu trúc, sinh hoạt văn hóa truyền thống, như: làng Kon Kơ Tu, làng Kon Du, làng Kon Sôi (tỉnh Kon Tum); làng Đê K‘tu (tỉnh Gia Lai); buôn Ako Dhong, buôn Jun (tỉnh Đắk Lắk) và các buôn, bon của người Mnông, người Mạ, người Cơ – ho ở các tỉnh Đắk Nông, Lâm Đồng. Những nơi này còn giữ được các nghề thủ công cổ truyền nổi tiếng, như: nghề dệt thổ cẩm, đẽo tượng, đan lát mây tre… 

Ngoài ra, nơi đây còn là vùng đất có nhiều lễ hội và sinh hoạt văn hóa đặc sắc, như: lễ hội đâm trâu, lễ bỏ mả, lễ cúng cơm mới, lễ cúng bến nước… Đây cũng là nơi lưu giữ các di sản văn hóa vật thể, phi vật thể hết sức quý giá, như: đàn đá, cồng chiêng… cùng loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian, sinh hoạt cộng đồng phong phú và kho tàng văn học dân gian đặc sắc. Những kiến trúc độc đáo: nhà rông, nhà dài, tượng nhà mồ. Kho tàng văn học dân gian phong phú với những làn điệu dân ca đặc sắc lưu truyền qua nhiều thế hệ. Một trong những di sản nổi tiếng là Không gian Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Đặc biệt, các tỉnh Tây Nguyên có nhiều điều kiện để phát triển du lịch nông nghiệp bởi sự nổi tiếng cả nước với các vườn cao su, những nông trường cà phê ở Đắk Lắk, những đồi chè ở Bảo Lộc, những cánh rừng cao su ở Đắk Nông, những vườn hồ tiêu ở Gia Lai… và gắn với các sản phẩm nông sản mang thương hiệu Tây Nguyên. Đây là một thế mạnh đặc trưng để phát triển du lịch nông nghiệp, nông thôn.

b. Một số chính sách phát triển du lịch ở các tỉnh Tây Nguyên

Trên cơ sở những chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về phát triển du lịch, như: Luật Du lịch năm 2017; Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 16/01/2017 của Bộ Chính trị về phát triển du lịch thành ngành kinh tế mũi nhọn của đất nước; Quyết định số 147/QĐ-TTg ngày 22/01/2020 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2030… Ngoài chiến lược phát triển du lịch cả vùng, mỗi tỉnh ở Tây Nguyên cũng có những chiến lược, chủ trương, chính sách mang tính riêng biệt, đặc thù cụ thể. 

– Tỉnh Đắk Lắk, có: Đề án số 08-ĐA/TU của Tỉnh ủy Đắk Lắk ngày 08/4/2022 về phát triển du lịch tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2021 – 2025 và định hướng đến năm 2030; Nghị quyết số 08/2021/NQ-HĐND ngày 13/8/2021 của Hội đồng nhân dân (HĐND) về hỗ trợ phát triển du lịch cộng đồng tại các thôn, buôn đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2021 – 2025; Kế hoạch số 46/KH-UBND ngày 01/3/2022 của Ủy ban nhân dân (UBND) tỉnh Đắk Lắk về bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2022 – 2025…

– Tỉnh Lâm Đồng: ban hành Nghị quyết số 18-NQ/TU ngày 25/7/2022 của Tỉnh ủy về phát triển du lịch chất lượng cao đến năm 2025, định hướng đến năm 2030; Kế hoạch số 6195/KH-UBND ngày 18/7/2023 của UBND nhằm thúc đẩy du lịch nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới…

– Tỉnh Gia Lai: ban hành Nghị quyết số 108/2019/NQ-HĐND ngày 10/7/2019 của HĐND quy định một số chính sách hỗ trợ đầu tư du lịch, hoạt động xúc tiến du lịch và phát triển du lịch cộng đồng; Nghị quyết số 07-NQ/TU ngày 20/01/2022 của Tỉnh ủy về phát triển nông nghiệp, công nghiệp chế biến, công nghiệp năng lượng tái tạo và du lịch đến năm 2030… 

– Tỉnh Kon Tum: có Nghị quyết số 12-NQ/TU ngày 18/5/2022 của Tỉnh ủy về phát triển du lịch tỉnh Kon Tum đến năm 2025, định hướng đến năm 2030; Quyết định số 757/QĐ-UBND ngày 22/11/2022 của UBND về việc phê duyệt Đề án Phát triển du lịch cộng đồng, du lịch nông thôn gắn với công tác xây dựng nông thôn mới trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2022 – 2025, định hướng đến năm 2030… 

– Tỉnh Đắk Nông: ban hành Quyết định số 1849 QĐ-UBND ngày 29/12/2022 của UBND về việc phê duyệt Đề án Phát triển du lịch tỉnh Đắk Nông đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050… Bên cạnh đó, tỉnh Đắk Nông cũng đang xây dựng, thực hiện kế hoạch phát triển du lịch văn hóa sinh thái và xem đây là ngành kinh tế mũi nhọn của tỉnh.

c. Thực trạng du lịch cộng đồng gắn với du lịch nông nghiệp bền vững ở các tỉnh Tây Nguyên.

Với những tiềm năng vốn có và chính sách được hỗ trợ, du lịch cộng đồng, du lịch nông nghiệp ở các tỉnh Tây Nguyên thời gian qua đã có sự phát triển tích cực, đáng ghi nhận. Việc phát triển du lịch cộng đồng, du lịch nông nghiệp gắn với chương trình xây dựng nông thôn mới được triển khai rộng khắp. Đơn cử:

(1) Tại tỉnh Đắk Lắk, hiện đã có 3 buôn du lịch cộng đồng đã được công nhận, nhiều buôn đang được đầu tư để đạt tiêu chuẩn. Du lịch nông nghiệp cũng dần hình thành, có một số điểm du lịch nông nghiệp với mô hình nhà vườn sản xuất cà phê sạch khép kín để trải nghiệm từ trồng, chăm sóc cây, bảo quản đến chế biến…; mô hình phối hợp cộng đồng với doanh nghiệp xây dựng vườn hồ tiêu du lịch, bơ, thanh long, ca cao, trang trại nuôi nai, nuôi ong… đã thu hút được du khách đến tham quan và yêu thích.Ở các điểm du lịch nông nghiệp này, du khách không chỉ được trải nghiệm về các phương thức nuôi, trồng mà còn có cơ hội thưởng thức đặc sản nông nghiệp theo những quy trình nuôi trồng đã được trải nghiệm. 

Một số điểm du lịch tiêu biểu, như: cơ sở cà phê chồn Kiên Cường, vườn Thanh long xã Cư Êbur, vườn Hồ tiêu xã Hòa Thuận; làng Nuôi nai xã Cư Êbur, trang trại Hoa Phong lan bằng công nghệ sinh học xã Hòa Khánh… thuộc thành phố Buôn Mê Thuột. Tại huyện Buôn Đôn thì có Hợp tác xã Nông nghiệp và Du lịch Phú Nông được định hướng phát triển nông nghiệp kết hợp với du lịch trải nghiệm, gồm: khai thác thủy sản, trồng cây ăn trái kết hợp du lịch tại vùng ven hồ thủy điện Sêrêpốk 3. Đây là mô hình kinh doanh xanh được các cấp các ngành đánh giá cao vì vừa mang lại hiệu quả kinh tế, vừa góp phần bảo vệ môi trường. Hiện nay, hợp tác xã đầu tư hệ thống lồng bè, nhà nổi, nhà chòi, nhà sàn, nhà gác kiên cố, sạch đẹp để làm chỗ nghỉ ngơi, vui chơi cho du khách. Ngoài xuất bán nông sản tươi, hợp tác xã còn đẩy mạnh chế biến sâu các sản phẩm cây ăn trái, thịt, cá theo hình thức sấy khô, sấy dẻo, tẩm ướp gia vị…, kết hợp các dịch vụ du lịch trải nghiệm sản xuất nông nghiệp – sinh thái (như: câu cá, du thuyền trên lòng hồ thủy điện Sêrêpốk 3; cắm trại, nghỉ ngơi trong những cánh rừng nguyên sinh; tham quan, thưởng thức sản phẩm nông nghiệp từ nhiều trang trại chăn nuôi, cây trái) đã được nhiều người chọn lựa và đặt tour với tần suất ngày càng nhiều…

(2) Tại tỉnh Lâm Đồng, đẩy mạnh việc khai thác, phát huy có hiệu quả các nguồn lực, tài nguyên du lịch tiềm năng, lợi thế về nông nghiệp; phát triển làng nghề, văn hóa và môi trường sinh thái nông thôn; tạo sinh kế, việc làm, tăng thu nhập cho cư dân nông thôn; góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng cung cấp dịch vụ… Đến năm 2023, 12 huyện, thành của tỉnh Lâm Đồng đều có những mô hình du lịch nông nghiệp được ưu tiên thực hiện. Các mô hình du lịch nông thôn phát triển theo hướng du lịch xanh, du lịch có trách nhiệm và bền vững. 

(3) Tại tỉnh Gia Lai, các mô hình nông nghiệp hữu cơ trên địa bàn tỉnh cũng đang góp phần phát triển du lịch cộng đồng, đặc biệt là thúc đẩy phát triển du lịch nông nghiệp trải nghiệm. Đây đang là “mảnh đất màu mỡ” và còn nhiều dư địa để phát triển. Tại thành phố Pleiku, hiện có hơn 20 điểm hoạt động du lịch nông nghiệp, nông thôn, chủ yếu khai thác theo mô hình du lịch cộng đồng, mô hình trải nghiệm du lịch vườn sinh thái tại các địa điểm, như: làng Ia Nueng (xã Biển Hồ), làng Tiêng 1 (xã Tân Sơn), làng Ốp (phường Hoa Lư), làng Wâu (xã Chư Á)…

(4) Tỉnh Kon Tum và Đắk Nông cũng có nhiều mô hình du lịch cộng đồng kết hợp với du lịch nông nghiệp bền vững đang được xây dựng và phát triển.

Từ những mô hình du lịch hộ gia đình cho đến mô hình trang trại, trồng cây ăn quả… tại một số địa phương trên địa bàn các tỉnh cho thấy, du lịch cộng đồng gắn với du lịch nông nghiệp bền vững đã đem lại hiệu quả kinh tế – xã hội cho cá nhân gia đình và địa phương. Sự tham gia trực tiếp của người dân trong các hoạt động du lịch nông nghiệp đã tạo ra nên sự phong phú hấp dẫn của các sản phẩm du lịch. Đồng thời, mang lại nguồn thu nhập cho bà con nông dân bên cạnh hoạt động nông nghiệp thuần túy, tạo thêm nguồn sinh kế ổn định cải thiện đời sống giúp người dân gắn bó với quê hương, bảo đảm an sinh xã hội… 

Năm 2023, ngành Du lịch ở các tỉnh Tây Nguyên tiếp tục khởi sắc. Lượng khách du lịch trong nước và quốc tế tăng, nguồn thu từ du lịch cũng tăng. Tỉnh Đắk Lắk thu hút 1,6 triệu lượt khách (tăng trên 16%); tổng thu từ khách du lịch đạt 925 tỷ đồng2. Tỉnh Gia Lai thu hút 1,2 triệu lượt khách (tăng 25%); tổng thu từ khách du lịch ước đạt 750 tỷ đồng3. Tỉnh Kon Tum thu hút trên 1,3 triệu lượt khách (tăng gần 22%); tổng thu từ khách du lịch ước đạt 537 tỷ đồng4. Tỉnh Lâm Đồng đón hơn 8,6 triệu lượt khách đến tham quan, nghỉ dưỡng (tăng 15,3% so với cùng kỳ năm 2022, đạt 101,8% kế hoạch năm 2023); doanh thu từ du lịch đạt hơn 15,5 ngàn tỷ đồng5. Tỉnh Đắk Nông, tổng lượt khách đến tham quan du lịch đạt 679.000 lượt, tăng 32,5% so với cùng kỳ, tổng doanh thu ngành Du lịch đạt 160 tỷ đồng, tăng 146,1% so với năm 20226.  

Tuy nhiên, hoạt động phát triển du lịch cộng đồng và du lịch nông nghiệp bền vững ở các tỉnh Tây Nguyên còn những điểm hạn chế, bất cập: (1) Nhận thức về vai trò của môi trường đối với phát triển du lịch nói chung và phát triển du lịch cộng đồng, du lịch nông nghiệp nói riêng còn hạn chế. (2) Thiếu các chính sách cụ thể và nguồn lực cho nỗ lực bảo vệ môi trường du lịch; thiếu sự lồng ghép bảo vệ môi trường du lịch trong các phương án phát triển kinh tế – xã hội trên địa bàn tỉnh, đặc biệt ở những khu vực trọng điểm có tiềm năng du lịch cộng đồng và du lịch nông nghiệp. (3) Cảnh quan tự nhiên xuống cấp do tác động của phát triển kinh tế – xã hội, đặc biệt là phát triển thủy điện và tác động của biến đổi khí hậu. Nhiều thảm rừng tự nhiên, các trang trại cao su, vườn cây cà phê, hồ tiêu bị chặt phá bởi dịch bệnh, chuyển đổi mục đích sử dụng, thiếu nước tưới. (4) Nhiều giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào bị suy thoái do nhận thức dưới tác động của cuộc sống hiện đại và do thiếu nguồn lực để bảo tồn; vệ sinh môi trường ở nhiều buôn làng không được bảo đảm do sự xuống cấp của hạ tầng xã hội. (5) Các tiêu chuẩn về vệ sinh an toàn thực phẩm của các nông sản tại những điểm du lịch cộng đồng và du lịch nông nghiệp chưa được chú trọng quản lý…

5. Đề xuất một số giải pháp 

Để kết hợp giữa phát triển sản xuất gắn với thu hút khách du lịch trải nghiệm, nâng cao hiệu quả sản xuất, nâng cao thu nhập cho người dân; đồng thời phát triển du lịch cộng đồng gắn với du lịch nông nghiệp bền vững; đưa Tây Nguyên ngày càng phát triển và sớm trở thành một trong những khu vực trọng điểm về phát triển du lịch trong cả nước, xứng đáng với tiềm năng còn rất nhiều việc phải tiếp tục triển khai. Trong đó, cần tập trung một số giải pháp sau: 

Thứ nhất, ban hành cơ chế, chính sách khuyến khích đầu tư vào lĩnh vực du lịch, trong đó chú trọng vào các hoạt động du lịch nông nghiệp để thu hút các thành phần kinh tế trong và ngoài nước đầu tư vào phát triển du lịch.

Thứ hai, ưu tiên đầu tư kết cấu hạ tầng kinh tế, kỹ thuật phục vụ phát triển du lịch và xây dựng sản phẩm du lịch mới, như: du lịch trên hồ, sông nước; du lịch leo núi; du lịch hang động; du lịch dã ngoại, sinh thái, du lịch nông nghiệp…

Thứ ba, xây dựng và triển khai chương trình về phát triển du lịch nông nghiệp gắn với xây dựng nông thôn mới; quy hoạch, định hướng và đầu tư phát triển sản phẩm du lịch nông nghiệp; xây dựng và ban hành bộ tiêu chuẩn, xếp hạng, gắn sao cho các sản phẩm du lịch nông nghiệp chất lượng cao; chú trọng việc hỗ trợ tiếp cận vốn, công nghệ, đầu tư hạ tầng, bồi dưỡng tập huấn nhân lực…

Thứ tư, khai thác tối đa những đặc trưng của nền nông nghiệp kết hợp với giá trị văn hóa, góp phần đưa du lịch nông nghiệp phát triển đột phá, hiệu quả, bền vững. Tập trung đầu tư, khai thác có hiệu quả các tài nguyên du lịch hiện có hoặc đầu tư xây dựng có tính đặc thù của từng tỉnh. Tăng cường quản lý các lễ hội văn hóa để tạo điểm đến văn hóa cho du khách và khuyến khích phát triển các làng nghề truyền thống.

Thứ năm, phát huy vai trò chủ thể của các chủ trang trại, doanh nghiệp, hộ nông dân trong tổ chức thực hiện mô hình du lịch nông nghiệp; chú trọng công tác đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng nghiệp vụ phục vụ du lịch… Xây dựng và triển khai các chương trình quảng bá, xúc tiến phát triển du lịch nông nghiệp để nâng cao hiệu quả sản xuất, nâng cao thu nhập cho người dân. Đẩy mạnh việc xúc tiến, quảng bá, liên kết, hợp tác phát triển du lịch với các tỉnh trong vùng và cả nước.

Thứ sáu, tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục cho cán bộ, công chức và người dân hiểu, thống nhất nhận thức về vị trí, vai trò của ngành Du lịch, nhất là du lịch sinh thái, du lịch nông nghiệp bền vững trong phát triển kinh tế – xã hội của địa phương. Cần xây dựng quy hoạch để phát triển các cơ sở du lịch nông nghiệp bảo đảm sự đa dạng về loại hình đáp ứng ngày càng cao nhu cầu của du khách. 

Thứ bảy, chú trọng phát triển sản phẩm du lịch nông nghiệp, nông thôn. Rà soát, quy hoạch, định hướng, xây dựng kế hoạch và đầu tư phát triển sản phẩm du lịch theo hướng liên kết vùng, trong đó chú trọng quy hoạch phát triển du lịch nông nghiệp gắn với chính sách phát triển nông thôn mới. Phát triển sản phẩm du lịch nông nghiệp trên nền tảng phát triển nông nghiệp sạch, hữu cơ, nông nghiệp công nghệ cao mang tính bền vững. Cùng với đó, xây dựng bản đồ du lịch nông nghiệp với các tour, tuyến, điểm du lịch. Đồng thời, xây dựng và phát triển các sản phẩm du lịch đặc thù theo định hướng “mỗi xã một sản phẩm”…

Chú thích:
1. Tây Nguyên. https://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Nguy%C3%AAn, truy cập ngày 12/6/2024.
2. Đắk Lắk đón hơn 1,16 triệu lượt du khách trong năm 2023. https://daklak.gov.vn/-/-ak-lak-on-hon-1-16-trieu-luot-du-khach-trong-nam-2023. 
3. Ấn tượng du lịch 2023. https://baogialai.com.vn/an-tuong-du-lich-2023-post260475.html
4. Để du lịch Kon Tum thực sự là điểm sáng trong bản đồ du lịch Việt Nam. https://www.kontum.gov.vn/pages/detail/50107/De-du-lich-Kon-Tum-thuc-su-la-diem-sang-trong-ban-do-du-lich-Viet-Nam.html
5. Những dấu ấn du lịch Lâm Đồng năm 2023. https://baolamdong.vn/du-lich/202401/nhung-dau-an-du-lich-lam-dong-nam-2023-d2e2c29.
6. Du lịch Đắk Nông đang dần được đánh thức. https://baodaknong.vn/du-lich-dak-nong-dan-duoc-danh-thuc-202662.html.
Tài liệu tham khảo:
1Quốc hội (2017). Luật Du lịch năm 2017.
2. Bộ Chính trị (2017). Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 16/01/2017 của Bộ Chính trị về phát triển du lịch thành ngành kinh tế mũi nhọn của đất nước.
3Thủ tướng Chính phủ (2014). Quyết định số 1194/QĐ-TTg ngày 22/7/2014 về Phê duyệt quy hoạch xây dựng vùng Tây Nguyên đến năm 2030.
4. Thủ tướng Chính phủ (2020). Quyết định số 147/QĐ-TTg ngày 22/01/2020 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2030.
5. Kết hợp nông nghiệp với du lịch sinh thái – Hướng đi mới cho nông nghiệp Tây Nguyên. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/06/06/ket-hop-nong-nghiep-voi-du-lich-sinh-thai-huong-di-moi-cho-nong-nghiep-tay-nguyen/
6. Giải pháp thúc đẩy chuyển đổi số ngành Du lịch tại vùng không gian du lịch phía Đông đồng bằng sông Cửu Long. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/10/01/giai-phap-thuc-day-chuyen-doi-so-nganh-du-lich-tai-vung-khong-gian-du-lich-phia-dong-dong-bang-song-cuu-long/