Nguyễn Văn Dũng
NCS tại Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Những năm qua, Hà Nội đã có những bước tiến quan trọng trong việc xây dựng và phát triển nguồn nhân lực cho ngành Du lịch. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, vẫn còn tồn tại nhiều khó khăn, thách thức, đặt ra nhu cầu cấp thiết trong việc nghiên cứu và đánh giá thực trạng, từ đó, đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực cho ngành Du lịch của thành phố. Bài viết tập trung phân tích thực trạng, nhận diện những vấn đề cốt lõi và đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm thúc đẩy sự phát triển của nguồn nhân lực chất lượng cao, góp phần vào sự phát triển bền vững của ngành Du lịch tại Hà Nội trước tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0.
Từ khóa: Cách mạng công nghiệp 4.0; phát triển nguồn nhân lực; ngành Du lịch; thị trường lao động du lịch; thành phố Hà Nội.
1. Đặt vấn đề
Hiện nay, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã, đang và sẽ làm thay đổi nhanh chóng cơ cấu lao động và thị trường lao động du lịch nói chung và tại Hà Nội nói riêng. Sự tác động này đòi hỏi cần phát triển nguồn nhân lực du lịch phù hợp với yêu cầu bối cảnh. Có thể đánh giá, xem xét một số tác động cụ thể như:
Một là, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ thay thế dần lao động sống, nhất là lao động thủ công trên địa bàn thành phố Hà Nội. Sự thay thế này có thể được biểu hiện trong toàn bộ chuỗi hoạt động du lịch. Máy móc và trí tuệ nhân tạo thay thế sức người. Nhu cầu sử dụng nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao tăng lên, trong khi nhu cầu sử dụng lao động năng lực thấp ngày càng giảm. Điều này sẽ tạo áp lực lớn đối với thị trường lao động du lịch trên địa bàn thành phố. Hà Nội sẽ đối mặt với tình trạng dư thừa lao động trong du lịch và có khả năng gia tăng thất nghiệp trong lĩnh vực này.
Hai là, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 có thể tạo ra nguy cơ phá vỡ thị trường lao động du lịch tại Hà Nội. Trước yêu cầu về ứng dụng công nghệ thông tin, kỹ thuật số trong phát triển du lịch sẽ đòi hỏi cần phát triển nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao. Trong tương lai gần, nguồn nhân lực du lịch sẽ trở thành nhân tố cốt lõi, quyết định của nền kinh tế du lịch. Bởi vậy, tất yếu thị trường việc làm du lịch và thị trường lao động du lịch sẽ có thiên hướng phân chia chất lượng, năng suất: Nhóm năng lực thấp (lương thấp) và nhóm năng lực cao (lương cao). Viễn cảnh này sẽ làm gia tăng mâu thuẫn trong thị trường lao động du lịch và trong xã hội. Điều này đòi hỏi nguồn nhân lực du lịch trên địa bàn thành phố Hà Nội cần được trang bị những kỹ năng mới – kỹ năng sáng tạo dưới tác động đa chiều của cuộc cuộc cách mạng công nghiệp 4.0.
Ba là, Du lịch với vai trò ngành kinh tế mũi nhọn trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Bởi vậy, đòi hỏi nguồn du lịch thành phố cần năng động, sáng tạo. Thành phố hạn chế dựa nhiều vào việc sử dụng lao động du lịch giá rẻ và khai thác tài nguyên du lịch thiên nhiên và tài nguyên du lịch văn hóa có sẵn trên địa bàn mà cần tập trung năng lực thực hiện của nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao. Đây là một trong những thách thức lớn nhất khi sự nghiệp phát triển ngành du lịch trên địa bàn thành phố.
Bốn là, công tác quản lý nhà nước về phát triển nguồn nhân lực du lịch trong bối cảnh tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 còn tồn tại những bất cập trong hoạch định chính sách, quản lý nguồn nhân lực, cơ sở vật chất trong du lịch.
2. Thực trạng nguồn nhân lực du lịch trên địa bàn Hà Nội hiện nay
Hà Nội với vị thế là thủ đô và trung tâm kinh tế, văn hóa, chính trị của Việt Nam, đang sở hữu một nguồn nhân lực lớn và đa dạng. Nguồn nhân lực du lịch trên địa bàn thành phố Hà Nội là lực lượng lao động bao gồm những người đang làm việc hoặc tìm kiếm việc làm trong lĩnh vực du lịch trên địa bàn Thành phố.
Hiện nay, số lượng lao động trực tiếp ngành Du lịch của Hà Nội tăng ổn định trong giai đoạn 2011 – 2019, từ 57.875 người năm 2011 lên đến 90.500 người năm 2019, chiếm 11% lực lượng lao động du lịch cả nước.Trung bình mỗi năm tăng 4.078 lao động và mức tăng trưởng kép hằng năm trong giai đoạn 2011 – 2019 đạt 5,7%/năm; số lượng lao động gián tiếp ngành Du lịch của Hà Nội năm 2019 là 207.500 người, chiếm khoảng 70% cơ cấu lao động, tăng 21.850 người so với năm 2018. Đây cũng là thời điểm ngành Du lịch Hà Nội sử dụng nhiều lao động nhất, với tổng số 298.000 người, chiếm hơn 7% số lao động toàn thành phố1.
Về cơ cấu lao động, lao động trong lĩnh vực khách sạn, nhà hàng (các bộ phận bàn, buồng, bar, bếp, lễ tân) chiếm khoảng 65 – 70% tổng số lao động ngành Du lịch. Về số lượng thẻ hướng dẫn viên, hiện toàn thành phố có 6.703 thẻ hướng dẫn viên du lịch đang hoạt động; trong đó có 4.760 thẻ hướng dẫn viên du lịch quốc tế, 1.874 thẻ hướng dẫn viên. Chất lượng nhân lực du lịch Hà Nội được đánh giá tương đối tốt so với các địa phương khác trong cả nước. Năm 2022, có khoảng 68% số lao động đã được đào tạo chuyên môn nghiệp vụ du lịch; khoảng 35% số lao động có trình độ đại học và trên đại học2.
Thành phố Hà Nội đã xây dựng phương hướng phát triển nguồn nhân lực du lịch đến năm 2025, số lượng nhân lực du lịch của Hà Nội đạt khoảng 390.000 người, trong đó có khoảng 130.000 lao động trực tiếp. Nguồn nhân lực trực tiếp, bao gồm: các hướng dẫn viên du lịch, nhân viên khách sạn, nhà hàng, các doanh nghiệp lữ hành và các cơ sở dịch vụ phục vụ du lịch. Tuy nhiên, mặc dù số lượng lao động tham gia vào ngành Du lịch đang ngày càng tăng, chất lượng nguồn nhân lực vẫn còn nhiều tồn tại, bất cập. Công tác đào tạo, đào tạo lại, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ du lịch, trình độ ngoại ngữ, kỹ năng sử dụng công nghệ cho cán bộ, công chức, viên chức, người lao động cả khu vực công và khu vực tư định hướng năm 2025 có khoảng 75% lao động trực tiếp ngành Du lịch Thủ đô được đào tạo đúng chuyên ngành du lịch3.
Bên cạnh đó, nhằm đáp ứng những yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước, thành phố Hà Nội đã ban hành và triển khai các cơ chế, chính sách huy động, sử dụng và đãi ngộ nguồn nhân lực chất lượng cao cho riêng lĩnh vực du lịch. Đồng thời, ban hành chung nhiều cơ chế, chính sách khuyến khích đào tạo, quản lý, thu hút, đãi ngộ đội ngũ trí thức, cán bộ cơ quan nhà nước các cấp, cán bộ nghiên cứu khoa học, cán bộ quản lý giỏi và lao động lành nghề… Những chính sách này đã tạo ra nhiều chuyển biến tích cực trong thu hút, đào tạo, bồi dưỡng nhân lực và đề cao vai trò, trách nhiệm của các cấp, các ngành và toàn xã hội đối với đội ngũ nhân lực nhân lực du lịch.
Cụ thể như: Nghị định số 24/2010/NĐ-CP ngày 15/3/2010 của Chính phủ về tuyển dụng, sử dụng và quản lý công chức (công tác tuyển dụng, tiếp nhận công chức hoạt động trong ngành Du lịch tuân thủ theo Quy định tại Khoản 1, Điều 3 và Khoản 1, Điều 5); căn cứ Luật Thủ đô, Hội đồng Nhân dân thành phố đã ban hành Nghị quyết số 14/2013/NQ-HĐND ngày 17/7/2013 “Về chính sách trọng dụng nhân tài trong xây dựng, phát triển Thủ đô”, nêu rõ sự thu hút, đãi ngộ nhân tài, trong đó có nhân tài du lịch. Thực hiện Nghị quyết nêu trên, để tạo nguồn kinh phí phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, UBND thành phố đã ban hành kèm theo Quyết định số 2735/QĐ-UBND ngày 16/6/2015 về “Quy chế hoạt động của Quỹ Ưu đãi, khuyến khích các nhà khoa học đầu ngành, chuyên gia giỏi, người có trình độ cao”. Quyết định số 2315/QĐ-UBND ngày 17/4/2017 của UBND thành phố ban hành về phê duyệt Đề án nâng cao chất lượng đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức thành phố Hà Nội giai đoạn 2016 – 2020.
Trước sự tác động và ảnh hưởng nặng nề bởi dịch Covid-19 đã làm suy giảm nguồn nhân lực trong lĩnh vực này. Bởi vậy, khi ngành Du lịch mở lại các hoạt động, nhân lực là một yêu cầu lớn đặt ra. Xác định công tác phát triển nguồn nhân lực là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của ngành Du lịch Thủ đô trong quá trình phục hồi du lịch. Việc ban hành hệ thống các văn bản chỉ đạo liên quan đến phát triển nhân lực du lịch của Trung ương và thành phố là cơ sở, căn cứ, là kim chỉ nam cho các cấp, các ngành, đơn vị, đoàn thể triển khai các kế hoạch nhằm phát triển nhân lực du lịch hiệu quả, chất lượng, đáp ứng yêu cầu xã hội. UBND thành phố đã giao Sở Du lịch là cơ quan chủ trì, phối hợp với các sở, ngành, UBND các quận, huyện, thị xã, đơn vị liên quan tổ chức thực hiện kế hoạch, đào tạo, phát triển nguồn nhân lực du lịch.
Tuy nhiên, trước yêu cầu thách thức của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, nguồn nhân lực du lịch của Hà Nội còn đối mặt với một số hạn chế, như: thiếu hụt các kỹ năng mềm quan trọng (giao tiếp, quản lý, xử lý tình huống), khả năng sử dụng ngoại ngữ yếu kém và chưa được cập nhật với những xu hướng phát triển mới của ngành. Những yếu tố này khiến cho ngành Du lịch Hà Nội khó có thể cạnh tranh hiệu quả với các điểm đến khác trong khu vực và quốc tế. Điều đó đặt ra những yêu cầu cho nguồn nhân lực du lịch chất lượng và việc phát triển nguồn nhân lực du lịch của Hà Nội trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế đến năm 2030. Cụ thể:
Một là, phải hình thành được nguồn nhân lực du lịch Hà Nội, trước tiên là nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao, luôn nắm vững những tri thức mới.
Hai là, phải trang bị cho nguồn nhân lực du lịch của thành phố Hà Nội có kiến thức nghề nghiệp, kỹ năng chuyên sâu để đáp ứng yêu cầu đa dạng của khách du lịch.
Ba là, đào luyện cho đội ngũ nhân lực du lịch của Hà Nội có phương pháp làm du lịch ngày càng năng động, linh hoạt và đa dạng.
Bốn là, phải tạo cho nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao của Hà Nội căn cứ vào sự khác biệt trong cá tính tiêu dùng, sinh hoạt của du khách và nhu cầu du lịch đa dạng của du khách để cung cấp sự phục vụ tương ứng, làm cho mỗi du khách đến Hà Nội luôn có được tâm lý hài lòng.
Năm là, nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao của Hà Nội phải làm nòng cốt tạo được hình ảnh đẹp cho bản thân và công việc cho toàn thể đội ngũ nguồn nhân lực du lịch Hà Nội.
Sáu là, nguồn nhân lực du lịch Hà Nội nhất thiết phải là nguồn nhân lực chất lượng cao.
Vì thế, đội ngũ những người làm du lịch của Thủ đô nhất thiết phải là nhân lực chất lượng cao, có tinh thần học tập chăm chỉ, có khả năng tổng kết đúc rút kinh nghiệm thực tế, khai thác sáng tạo những cái mới, luôn biết hoàn thiện bản thân và kỹ năng, tinh thần phục vụ. Các cơ sở giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học du lịch trên địa bàn Hà Nội cũng phải hướng tới mục tiêu, xây dựng những chương trình đào tạo, phương pháp giảng dạy phù hợp để cung cấp được cho ngành Du lịch những người có kiến thức, kỹ năng và thái độ đạt chuẩn khu vực và quốc tế, đây là yêu cầu của thời đại.
3. Đề xuất giải pháp phát triển nguồn nhân lực Du lịch trên địa bàn thành phố Hà Nội trước bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0
Để thực hiện được các yêu cầu này, thành phố Hà Nội cần thực hiện đồng bộ các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng và phát triển nguồn du lịch trên địa bàn thành phố.
Thứ nhất, đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng, phát triển nguồn nhân lực du lịch
Phát triển nguồn nhân lực du lịch theo cơ cấu hợp lý, đủ số lượng và bảo đảm chất lượng, nhất là đội ngũ cán bộ quản lý, điều hành khu du lịch, điểm du lịch, cơ sở dịch vụ du lịch, cơ sở lưu trú, lữ hành; đẩy mạnh xã hội hóa, khuyến khích, hỗ trợ doanh nghiệp, nghệ nhân, chuyên gia tham gia đào tạo nhân lực du lịch. Thực hiện tốt các chính sách giữ chân, thu hút, trọng dụng người lao động chất lượng cao gia nhập nguồn nhân lực du lịch.
Thứ hai, hoàn thiện chủ trương, chính sách, khung pháp lý và cơ chế để thu hút nguồn nhân lực du lịch chất lượng cao.
Xây dựng, tiêu chuẩn chức danh vị trí việc làm trong ngành du lịch và dựa vào xu hướng thế giới về nhân sự để cập nhật cho phù hợp. Xây dựng khung năng lực cho các ngạch công chức và khung năng lực cho từng vị trí việc làm và chức danh cụ thể. Trên cơ sở các khung năng lực chuẩn, xây dựng các chương trình đào tạo, bồi dưỡng cho các ngạch cán bộ, công chức và cho các vị trí công việc, chức danh thích hợp. Thiết lập các tiêu chuẩn chất lượng cho nhân lực du lịch: Xây dựng các tiêu chuẩn, tiêu chí rõ ràng về chất lượng nhân lực du lịch theo từng vị trí việc làm, cấp bậc, từ đó làm cơ sở cho việc tuyển dụng, đào tạo và đánh giá nhân lực.
Thứ ba, đẩy mạnh ứng dụng khoa học – công nghệ tiên tiến vào công tác nghiên cứu, thống kê phục vụ đào tạo du lịch.
Để từng bước hiện đại hóa công tác đào tạo nhân lực Du lịch thông qua nghiên cứu, ứng dụng khoa học – công nghệ đào tạo, gắn nghiên cứu khoa học – công nghệ với đào tạo và với thực tiễn phát triển du lịch cần đẩy mạnh đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị ứng dụng, khai thác hiệu quả công nghệ thông tin để thúc đẩy công tác đào tạo nhân lực ngành Du lịch. Tăng cường nghiên cứu ứng dụng khoa học – công nghệ, phương pháp mới trong đào tạo du lịch. Từng bước thiết lập hệ thống thông tin qua mạng giữa các cơ sở đào tạo nhân lực du lịch. Mở rộng các hình thức đào tạo từ xa, đào tạo qua mạng (e-learning). Xây dựng giáo trình điện tử đào tạo du lịch.
Thứ tư, tăng cường hợp tác quốc tế trong đào tạo, phát triển nguồn nhân lực du lịch
Đối với công tác hợp tác quốc tế trong phát triển nguồn nhân lực du lịch cần tập trung vào các nội dung chủ yếu như trao đổi chuyên gia, giảng viên; trao đổi học viên trong quá trình đào tạo, đặc biệt là đào tạo thực hành, thực tập nghề nghiệp. Liên kết tham gia từng khâu của quá trình đào tạo với cơ sở đào tạo của các nước trong khu vực; chương trình đào tạo được thừa nhận và sử dụng ở nhiều cơ sở đào tạo khác trong khu vực; tham gia mạng lưới đào tạo du lịch trong khu vực, bảo đảm chiếm được vị thế và uy tín trong mạng lưới, hoạt động hiệu quả hơn…
Chú trọng đào tạo đội ngũ các chuyên gia đầu ngành du lịch, quy tụ các nhóm cán bộ nghiên cứu mạnh phục vụ hoạt động nghiên cứu, dự báo, dự đón, khai thác tối đa lợi thế, tiềm năng và phát triển du lịch của thành phố Hà Nội.
Thứ năm, tập trung đào tạo bồi dưỡng nhân lực du lịch thích ứng với bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 và thích ứng với chuyển đổi số.
Bảo đảm năng lực cạnh tranh của nguồn nhân lực trong bối cảnh đẩy mạnh hội nhập quốc tế. Đẩy mạnh ứng dụng khoa học – công nghệ tiên tiến trong công tác nghiên cứu, đào tạo nhân lực, như: đào tạo từ xa, đào tạo trực tuyến (E-learning) với một số học phần, xây dựng giáo trình đào tạo du lịch điện tử; phát huy tinh thần tự chủ, tính sáng tạo của cả giảng viên và người học. Phương pháp giảng dạy phải thay đổi để phù hợp với dạy và học trên môi trường mạng.
Thứ sáu, chủ động kết nối tham gia vào đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao với các hệ thống đào tạo quốc tế.
Đây là nội dung quan trọng cần được đẩy mạnh để chủ động kết nối tham gia vào đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao với các hệ thống đào tạo quốc tế. Bên cạnh đó, cơ sở đào tạo phải thu hút đầu tư vào hệ thống đào tạo, cơ sở vật chất, đội ngũ giảng dạy, đặc biệt là công nghệ để đưa vào chương trình đào tạo các kiến thức mới về loại hình du lịch mới. Tăng cường hợp tác quốc tế để phát triển và thu hút nguồn nhân lực du lịch. Đẩy mạnh công tác truyền thông và nâng cao nhận thức về nghề nghiệp du lịch. Đẩy mạnh liên kết và hợp tác quốc tế với các tổ chức giáo dục du lịch ngoài nước và các tổ chức quốc tế theo hướng lựa chọn những ngành nghề hợp tác giáo dục phù hợp, ưu tiên các nước có ngành Du lịch phát triển tiên tiến. Thúc đẩy sự tham gia của các bên liên quan, tăng cường hợp tác công – tư; khuyến khích sự tham gia của các doanh nghiệp du lịch, các cơ sở đào tạo, hiệp hội nghề nghiệp và cộng đồng địa phương trong việc xây dựng, triển khai và giám sát chính sách quản lý nguồn nhân lực du lịch.
Chú thích:
1. Cổng thông tin điện tử Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam, Bộ Văn hoá, Thể thao và du lịch. https://vietnamtourism.gov.vn/post/34036, truy cập ngày 22/10/2024;
2. UBND thành phố Hà Nội (2015). Quyết định số 2735/QĐ-UBND ngày 16/6/2015 về Quy chế hoạt động của Quỹ Ưu đãi, khuyến khích các nhà khoa học đầu ngành, chuyên gia giỏi, người có trình độ cao.
3. Sở Du lịch Hà Nội (2024). Kế hoạch Phát triển ngành Du lịch Thủ đô năm 2025.
Tài liệu tham khảo:
1. Thủ tướng Chính phủ (2018). Quyết định số 1671/QĐ-TTg ngày 30/11/2018 phê duyệt “Đề án ứng dụng công nghệ thông tin trong lĩnh vực du lịch giai đoạn 2018-2020, định hướng đến năm 2025”.
2. Thành ủy Hà Nội (2016). Nghị Quyết số 06 ngày 26/6/2016 về Phát triển du lịch Thủ Đô Hà Nội giai đoạn 2016 – 2020 và những năm tiếp theo.
3. Phát triển nguồn nhân lực du lịch Thủ đô trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/hoat-ong-cua-lanh-ao-ang-nha-nuoc/-/2018/820791/phat-trien-nguon-nhan-luc-du-lich-thu-do-trong-boi-canh-toan-cau-hoa-va-hoi-nhap-quoc-te.aspx ngày 06/12/2020.
4. Nguyễn Văn Lưu (2013). Phát triển nguồn nhân lực du lịch – yếu tố quyết định phát triển du lịch bền vững. H. NXB Văn hóa – Thông tin.
