TS. Hoàng Anh Tuấn
TS. Lê Trang Nhung
Trường Đại học Thương Mại
(Quanlynhanuoc.vn) – Hiện nay, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh là xu thế tất yếu trong quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế nhằm đáp ứng yêu cầu của thời đại mới, trong đó đổi mới sáng tạo là một yêu cầu mang tính bắt buộc đối với doanh nghiệp để tăng khả năng cạnh tranh, tiếp tục đứng vững trên thị trường và phát triển. Bài viết đề cập đến vai trò của đổi mới sáng tạo đối với sự tồn tại và phát triển của các doanh nghiệp; đồng thời phân tích những kết quả đạt được, thách thức mà các doanh nghiệp gặp phải, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo trong bối cảnh chuyển đổi số ở Việt Nam hiện nay.
Từ khóa: Chuyển đổi số; thúc đẩy; đổi mới sáng tạo; doanh nghiệp; hiện nay.
1. Đặt vấn đề
Sự xuất hiện của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã kéo theo sự phát triển của nền kinh tế số, đẩy mạnh chuyển đổi số. Đây được xác định là xu hướng vận động tất yếu của các quốc gia, tổ chức, doanh nghiệp và cá nhân trong toàn xã hội, bởi vì vai trò của chuyển đổi số là thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tạo ra giá trị mới. Vì vậy, để tồn tại và phát triển trong môi trường chuyển đổi số, các doanh nghiệp buộc phải đổi mới sáng tạo trong hoạt động kinh doanh, xây dựng mô hình kinh doanh mới, thiết lập lại quy trình làm việc, loại bỏ các công đoạn trung gian, rườm rà trên cơ sở ứng dụng công nghệ số nhằm cải thiện hiệu suất hoạt động, tăng năng suất lao động, thúc đẩy sự phát triển và thành công của các doanh nghiệp.
2. Vai trò của đổi mới sáng tạo đối với sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp
Đổi mới sáng tạo là động lực quan trọng đóng góp lớn vào sự tăng trưởng và phát triển kinh tế – xã hội. Đổi mới sáng tạo là yếu tố sống còn đối với sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp trong thời đại ngày nay. Khi thị trường ngày càng cạnh tranh và nhu cầu của khách hàng không ngừng thay đổi, việc duy trì sự khác biệt và liên tục cải tiến là điều bắt buộc. Hoạt động đổi mới sáng tạo của doanh nghiệp bao gồm: (1) Đổi mới sáng tạo sản phẩm/dịch vụ; (2) Đổi mới sáng tạo quy trình; (3) Đổi mới sáng tạo marketing; (4) Đổi mới sáng tạo tổ chức. Bốn cấu phần này đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình tồn tại và phát triển của doanh nghiệp trên thị trường, giúp doanh nghiệp đạt hiệu quả trong kinh doanh. Đổi mới sáng tạo mang lại cho doanh nghiệp những giá trị lớn, như:
Thứ nhất, tạo ra lợi thế cạnh tranh: đổi mới sáng tạo giúp doanh nghiệp tạo ra những sản phẩm, dịch vụ, quy trình mới độc đáo, khác biệt so với đối thủ cạnh tranh. Điều này giúp doanh nghiệp thu hút khách hàng mới và giữ chân khách hàng cũ.
Thứ hai, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh: đổi mới sáng tạo giúp doanh nghiệp tối ưu hóa quy trình sản xuất, giảm chi phí, nâng cao năng suất lao động và chất lượng sản phẩm.
Thứ ba, đổi mới sáng tạo giúp doanh nghiệp chuyển đổi những ý tưởng và tri thức mới thành các sản phẩm. Khách hàng luôn mong muốn những sản phẩm, dịch vụ mới mẻ, phù hợp với nhu cầu và lối sống của họ. Vì vậy, đổi mới sáng tạo giúp doanh nghiệp nắm bắt và đáp ứng nhanh chóng những nhu cầu này.
Thứ tư, thúc đẩy sự phát triển của doanh nghiệp: trong sản xuất – kinh doanh, các doanh nghiệp luôn phải đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt. Vì vậy, để tránh tình trạng “cá lớn nuốt cá bé”, các doanh nghiệp phải thực hiện đổi mới sáng tạo. Thông qua đổi mới sáng tạo, các doanh nghiệp buộc phải ứng dụng các công nghệ vào sản xuất, như: trí tuệ nhân tạo, sử dụng vật liệu mới, dây chuyền sản xuất tự động; đồng thời, nâng cao chất lượng đội ngũ nguồn nhân lực, đặc biệt là bộ phận nghiên cứu và phát triển (R&D) của doanh nghiệp. Điều này là những bước tiến quan trọng giúp doanh nghiệp tiết kiệm thời gian, tăng năng suất lao động và tạo ra mức tăng trưởng ròng đáng kể.
Thứ năm, giảm thiểu rủi ro: đổi mới sáng tạo giúp doanh nghiệp giảm thiểu rủi ro do sự thay đổi của thị trường, công nghệ và nhu cầu của khách hàng; đồng thời, tăng khả năng thích ứng với các thay đổi trong môi trường kinh doanh cho các doanh nghiệp.
3. Thực trạng đổi mới sáng tạo trong các doanh nghiệp ở Việt Nam hiện nay
Đổi mới sáng tạo được xem là một trong những chỉ số quan trọng để đo lường và đánh giá hiệu suất hoạt động của nền kinh tế. Nhận thức được tầm quan trọng đó, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 02/NQ-CP ngày 10/01/2022 của Chính phủ về những nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia năm 2022; Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 569/QĐ-TTg ngày 11/5/2022 về Chiến lược phát triển khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo đến năm 2030; tiếp đó, ngày 10/4/2023, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành Quyết định số 665/QĐ-BKHCN về việc điều tra đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp năm 2023 nhằm thu thập thông tin thống kê phục vụ tổng hợp, biên soạn chỉ tiêu thống kê trong Hệ thống chỉ tiêu thống kê ngành khoa học và công nghệ phục vụ sự chỉ đạo điều hành của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ; đánh giá, xây dựng chiến lược, chính sách, kế hoạch khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; so sánh quốc tế các chỉ tiêu thống kê về đổi mới sáng tạo và cập nhật cơ sở dữ liệu về đổi mới sáng tạo của Việt Nam.
Với những nỗ lực và sự quan tâm lớn của Chính phủ, đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp nước ta đã đạt được những kết quả tích cực. Cụ thể:
Một là, Việt Nam đã tăng hai bậc và đứng ở vị trí 46 trên tổng số 132 quốc gia được xếp hạng. Như vậy, tính từ năm 2017, chỉ số đổi mới sáng tạo (GII) của Việt Nam liên tục được cải thiện, từ vị trí 59 (năm 2016) tăng lên vị trí 47 (năm 2017) và vị trí 46 (năm 2023)1.
Hai là, chỉ số phát triển của top 3 doanh nghiệp lớn hàng đầu đã có sự cải thiện, chi phí cho Nghiên cứu và Phát triển (R&D) xếp hạng 29, tăng 9 bậc so với năm 2022. Điều đó đã cho thấy sự nỗ lực và cam kết của doanh nghiệp trong việc nâng cao chất lượng sản phẩm và dịch vụ. Các doanh nghiệp liên tục đầu tư để thực hiện quản lý chất lượng theo tiêu chuẩn ISO là một bước quan trọng trong việc nâng cao hiệu suất, quy trình sản xuất, dịch vụ và uy tín của doanh nghiệp. Chỉ số về số chứng chỉ ISO 9001/tỷ $ PPP GDP đã tăng 15 bậc so với năm 2022, từ vị trí 65 lên 50 2.
Ba là, nhiều doanh nghiệp đã quay trở lại hoạt động. Trong 2 tháng đầu năm 2024, cả nước có gần 19.000 doanh nghiệp quay trở lại hoạt động (tăng 4,4% so với cùng kỳ năm trước) nâng tổng số doanh nghiệp mới thành lập và doanh nghiệp quay trở lại hoạt động lên gần 41,1 nghìn doanh nghiệp (tăng 8,5% so với cùng kỳ năm 2023) 3.
Bốn là, Việt Nam đã cải thiện trong thứ hạng đầu vào và đầu ra đổi mới sáng tạo vào năm 2023. Thứ hạng đầu vào, bao gồm: nguồn nhân lực và nghiên cứu, cơ sở vật chất, trình độ phát triển của thị trường và trình độ phát triển của doanh nghiệp đã tăng 2 bậc từ vị trí 59 lên 57 so với năm 2022. Đối với thứ hạng đầu ra, bao gồm: sản phẩm tri thức và công nghệ, sản phẩm sáng tạo đã cải thiện 1 bậc so với năm 2022, tăng từ vị trí 41 lên 40 4. Đến nay, Việt Nam đang dần khẳng định vị thế của mình trong cộng đồng quốc tế về đổi mới sáng tạo. Sự cải thiện này là kết quả của quá trình đầu tư vào giáo dục, nghiên cứu và phát triển công nghệ cũng như nỗ lực của các doanh nghiệp trong sáng tạo và cạnh tranh trên thị trường.
Năm là, nhiều trung tâm khuyến khích và hỗ trợ đổi mới sáng tạo ở Việt Nam liên tiếp thành lập, như: Trung tâm Đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC); Trung tâm Đổi mới sáng tạo về Internet vạn vật (IoT Innovation Hub); Trung tâm Hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo quốc gia (NSSC)… Các trung tâm này đã triển khai nhiều chương trình hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo. Chẳng hạn: Trung tâm Đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC) đã thúc đẩy dòng vốn đầu tư vào hệ sinh thái đổi mới sáng tạo của Việt Nam với tổng số vốn cam kết cho các startup Việt Nam trong giai đoạn 2023 – 2025 là 1,5 tỷ USD đến từ 41 quỹ đầu tư của Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore, Indonesia, Hoa Kỳ và Việt Nam (NIC và Do Ventures, 2023) 5.
Bên cạnh những kết quả đạt được, doanh nghiệp vẫn gặp một số khó khăn, thách thức khi thực hiện đổi mới sáng tạo trong bối cảnh chuyển đổi số, như:
(1) Các doanh nghiệp và nhà đầu tư vẫn đối diện với nhiều khó khăn trong quá trình triển khai các dự án phát triển, áp dụng công nghệ mới cũng như đưa sản phẩm khoa học và công nghệ ra thị trường. Trong Báo cáo của Do Ventures năm 2023, 75% doanh nghiệp tham gia khảo sát thừa nhận thiếu hiểu biết đúng mức về tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo, đã gây ra sự mập mờ trong việc thúc đẩy động lực để thực hiện các ý tưởng sáng tạo cho doanh nghiệp 6.
(2) Nhiều bất cập về thể chế vẫn còn tồn tại đang là rào cản cho quá trình đổi mới sáng tạo trong các doanh nghiệp, như: thủ tục hành chính rườm rà, thiếu nguồn nhân lực và kỹ năng chuyên môn, hệ thống tài chính không linh hoạt … Theo báo cáo của WIPO năm 2023, chỉ số hiệu quả thực thi pháp luật của Việt Nam đạt hạng 72, giảm 2 bậc so với năm 2022 7.
(3) Thiếu vốn để thực hiện đổi mới sáng tạo: để đối mới sáng tạo, doanh nghiệp cần phải chi một số tiền lớn cho các phần mềm quản lý chuyên dụng; máy móc, thiết bị hiện đại, dây chuyền tự động, đào tạo nhân lực đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Kết quả khảo sát của Bộ Kế hoạch và Đầu tư cho thấy, 60,1% doanh nghiệp cho rằng: rào cản lớn nhất của đổi mới sáng tạo trong chuyển đổi số là chi phí cao trong triển khai, ứng dụng và duy trì công nghệ số 8.
(4) Chất lượng nguồn nhân lực Việt Nam đã được cải thiện về trình độ và kỹ năng, song vẫn còn thấp so với yêu cầu của thị trường lao động: cả nước chỉ có 26,1% tỉ lệ lao động đã qua đào tạo, với 5% lao động có thể dùng tiếng Anh giao tiếp để làm việc; còn lại, hơn 70% lao động không có trình độ lao động chuyên môn. Tỷ lệ nhân lực công nghệ thông tin trên tổng số lao động của Việt Nam ước tính đạt 1% trong tổng số 51 triệu lao động, chỉ có khoảng 30% kỹ sư, cử nhân mới ra trường đáp ứng yêu cầu thực tế của công việc 9. Điều này đồng nghĩa với thiếu đội ngũ lãnh đạo, chuyên gia, quản lý giỏi, lao động lành nghề góp phần quan trọng để các doanh nghiệp thực hiện đổi mới sáng tạo trong tiến trình chuyển đổi số. Cụ thể, như: 52,3% doanh nghiệp phản ánh khó khăn về thiếu nhân lực nội bộ để ứng dụng công nghệ số, thay đổi thói quen của doanh nghiệp, người lao động 10.
4. Một số giải pháp thúc đẩy các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay
Thứ nhất, cần xây dựng chính sách hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo một cách toàn diện, có sự tham gia của các tổ chức chính trị – xã hội. Các doanh nghiệp không thể tiến hành đổi mới sáng tạo một cách hoàn toàn độc lập mà cần phải có sự phối hợp với các tổ chức (trường đại học, viện nghiên cứu, các doanh nghiệp là nhà cung cấp, khách hàng, đối thủ cạnh tranh, ngân hàng) và thể chế (quy định của chính phủ, luật pháp). Vì vậy, Nhà nước cần có những chính sách phù hợp tạo điều kiện cho các doanh nghiệp có cơ hội trao đổi và đổi mới công nghệ, xây dựng cơ sở dữ liệu của bên yêu cầu, tạo lập các vườn ươm doanh nghiệp có chất lượng, đầu tư các khu công nghệ cao, không gian công cộng cho mạng lưới liên kết và làm việc nhóm; tăng cường hợp tác giữa các tổ chức giáo dục và khởi nghiệp, viện nghiên cứu và khu công nghiệp, chuyển giao và đổi mới công nghệ trong môi trường kinh doanh, chia sẻ và hợp tác với các doanh nghiệp khởi nghiệp nước ngoài. Ngoài ra, Chính phủ cần hỗ trợ tài chính để đầu tư hoặc miễn, giảm cho các doanh nghiệp tiến hành đổi mới sáng tạo trong sản xuất và kinh doanh; xây dựng các chính sách khuyến khích đổi mới sáng tạo ở Việt Nam và những bên hưởng thụ chính sách.
Thứ hai, cần chú trọng nâng cao vai trò của giáo dục và đào tạo: để phát triển và sở hữu được nguồn nhân lực số, vai trò của giáo dục và đào tạo đóng vai trò rất quan trọng, mang tính chiến lược. Cần xây dựng nhiều chương trình đào tạo có chất lượng về công nghệ thông tin, kỹ năng ứng dụng công nghệ kỹ thuật số cho học sinh ngay từ bậc học phổ thông. Nội dung, phương pháp đào tạo luôn được cập nhật mới, để phù hợp với sự phát triển của các công nghệ mới. Đẩy mạnh liên kết đào tạo và thực hành giữa các trường và khu vực doanh nghiệp trong ứng dụng công nghệ thông tin, từ đó, tạo mối liên kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp, nhà trường và người học nhằm tăng cường sự trao đổi và phối hợp, tạo hiệu quả trong quá trình đào tạo.
Thứ ba, tiếp tục phát huy sức mạnh nội sinh của doanh nghiệp: doanh nghiệp chỉ có thể tồn tại và phát triển bền vững, có sức cạnh tranh trên thị trường khi tự thân đổi mới, sáng tạo. Hoạt động đổi mới sáng tạo phải mất thời gian dài để có thể đi đến thành công. Do đó, các doanh nghiệp phải có tư duy hệ thống cho đổi mới sáng tạo; có chiến lược lâu dài và rõ ràng; cấu trúc kinh doanh linh hoạt; văn hóa đổi mới mạnh mẽ. Đồng thời, các doanh nghiệp cần đầu tư vào nghiên cứu và phát triển, tạo ra một môi trường làm việc thoải mái và sáng tạo, đưa ra các chương trình đào tạo, khuyến khích nhân viên đóng góp ý tưởng mới. Ngoài ra, các doanh nghiệp cần cải cách mô hình quản lý đồng thời mở rộng năng lực áp dụng các công nghệ mới và phát triển các sản phẩm, dịch vụ có tính đột phá để tạo ra sự khác biệt và cạnh tranh trên thị trường.
Thứ tư, cần tích cực và chủ động giao lưu, hợp tác giữa các doanh nghiệp trong nước với nhau; giữa các doanh nghiệp trong nước với doanh nghiệp nước ngoài nhằm thúc đẩy hoạt động đổi mới sáng tạo. Tham gia xây dựng chiến lược khoa học – công nghệ (nhất là trung hạn, dài hạn); triển khai nội dung, kế hoạch hợp tác khoa học – công nghệ tầm quốc gia với các nước mạnh về khoa học – công nghệ nhằm giúp các doanh nghiệp Việt Nam thực hiện thành công đổi mới sáng tạo về công nghệ. Khuyến khích, tạo điều kiện cho các viện nghiên cứu, trường đại học… tổ chức, chủ trì các hội nghị, hội thảo khoa học quốc tế tại Việt Nam và tham gia các hội nghị, hội thảo khoa học ở nước ngoài về đổi mới sáng tạo.
Chú thích:
1, 2, 7. Vũ Hưng (2023). Chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu năm 2023: Việt Nam tăng 2 bậc so với năm 2022. Tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam (số tháng 10/2023), tr. 3 – 4.
3. Số doanh nghiệp thành lập mới tháng 2 bất ngờ quay đầu giảm sâu. https://laodong.vn/kinh-doanh/so-doanh-nghiep-thanh-lap-moi-thang-2-bat-ngo-quay-dau-giam-sau-1309450.ldo, ngày 15/4/2024.
4. Ngân Hà (2024), Tạo chất xúc tác cho đổi mới sáng tạo. Tạp chí Kinh tế Việt Nam , số 5 (01/2024), tr. 24.
5. NIC và Do Ventures (2023). Báo cáo đổi mới sáng tạo và đầu tư công nghệ Việt Nam 2023, tr.18.
6. Bức tranh hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mở năm 2023: nhiều thách thức cho doanh nghiệp. https://kinhtevadubao.vn/buc-tranh-he-sinh-thai-doi-moi-sang-tao-mo-nam-2023-nhieu-thach-thuc-cho-doanh-nghiep-28012.html, ngày 10/9/2024.
8, 10. Báo cáo thường niên chuyển đổi số doanh nghiệp 2021: Rào cản và nhu cầu chuyển đổi số. https://digital.business.gov.vn/document/bao-cao-thuong-nien-chuyen-doi-so-doanh-nghiep-2021-rao-can-va-nhu-cau-chuyen-doi-so, ngày 06/01/2022.
9. Tổng cục Thống kê (2022). Thông cáo báo chí về tình hình kinh tế – xã hội quý IV và năm 2022. https://www.gso.gov.vn, ngày 29/12/2022.
Tài liệu tham khảo:
1. Beugelsdijk, S. (2008), “Strategic Human Resource Practices and Product Innovation”, Organization Studies, 29 (6), 821-847.
2. OECD (2005. “Oslo Manual: Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data”, 3rd edition. https://doi.org/10.1787/19900414. p.47, ngày 10/9/2024.
3. Schumpeter, J.A. (1934), “The theory of economic development: an inquiry into profiTS., capital, credit, interest and the business cycle”, Harvard Economic Studies, Vol. 46, Harvard College, Cambridge, MA.
4. Doanh nghiệp đóng vai trò tiên phong trong chuyển đổi số, chuyển đổi xanh.https://baomoi.com/doanh-nghiep-dong-vai-tro-tien-phong-trong-chuyen-doi-so-chuyen-doi-xanh-c50699991.epi, ngày 12/11/2024.
5. Thuận lợi và thách thức của Việt Nam trong quá trình thúc đẩy đổi mới sáng tạo. https://www.quanlynhanuoc.vn/2023/10/05/thuan-loi-va-thach-thuc-cua-viet-nam-trong-qua-trinh-thuc-day-doi-moi-sang-tao, ngày 05/10/2023.