Nghiên cứu phát triển bền vững du lịch di tích lịch sử ở Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay

TS. Nguyễn Thị Phượng
Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh
Email: ntphuong@hcmute.edu.vn

(Quanlynhanuoc.vn) – Du lịch di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế và bảo tồn văn hóa. Mặc dù có nhiều nghiên cứu về du lịch di tích nhưng còn thiếu các phân tích SWOT và đề xuất chiến lược phát triển bền vững cho các di tích, như: Địa đạo Củ Chi, Dinh Độc Lập và Khu di tích lịch sử Chiến khu Rừng Sác – Cần Giờ. Bài viết phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức và đề xuất chiến lược phát triển bền vững cho du lịch di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh.

Từ khóa: Nghiên cứu phát triển, di tích lịch sử, phát triển du lịch, bền vững, TP. Hồ Chí Minh.

1. Đặt vấn đề

Di tích lịch sử là một phần thiết yếu của tài nguyên nhân văn, đóng góp vào sự phát triển du lịch bằng cách bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa và lịch sử. Timothy và Boyd (2003) chỉ ra rằng, di tích lịch sử không chỉ là tài sản văn hóa mà còn là công cụ quan trọng trong việc phát triển du lịch văn hóa, cung cấp cho du khách cơ hội hiểu biết sâu sắc về lịch sử và văn hóa của một khu vực. Việc khai thác hiệu quả các di tích này có thể thúc đẩy kinh tế địa phương thông qua du lịch và bảo vệ các giá trị văn hóa. Chen và Chen (2010) cũng nhấn mạnh, du lịch di tích đã trở thành một trong những loại hình du lịch phổ biến nhất toàn cầu, làm nổi bật mối liên hệ giữa di tích và du lịch, đồng thời cho thấy, di tích lịch sử không chỉ là điểm tham quan mà còn là phương tiện giáo dục nâng cao nhận thức văn hóa cho du khách.

TP. Hồ Chí Minh hiện sở hữu 188 di tích được xếp hạng, trong đó bao gồm 2 di tích quốc gia đặc biệt, 58 di tích quốc gia và 128 di tích cấp thành phố (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, 2023). Đặc biệt, các di tích này đã và đang đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển du lịch văn hóa của thành phố. Trong bối cảnh đó, du lịch di tích lịch sử đã trở thành sản phẩm du lịch chủ lực, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan, nghiên cứu. Cụ thể, những địa điểm, như: Địa đạo Củ Chi, Dinh Độc Lập và Khu di tích Cần Giờ không chỉ mang giá trị lịch sử sâu sắc mà còn là biểu tượng cho tinh thần đấu tranh kiên cường của dân tộc Việt Nam. Hơn thế nữa, Địa đạo Củ Chi với hệ thống hầm ngầm rộng lớn đã trở thành minh chứng sống động cho chiến lược chiến tranh du kích, trong khi Khu di tích Cần Giờ ghi dấu những chiến công oanh liệt của quân và dân ta. Những di tích này không chỉ là điểm đến hấp dẫn mà còn góp phần quan trọng trong việc giáo dục truyền thống lịch sử cho thế hệ trẻ.

Bài viết phân tích lợi thế và những hạn chế về du lịch tại các căn cứ di tích lịch sử ở TP. Hồ Chí Minh nhằm làm rõ các yếu tố điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong việc phát triển loại hình du lịch này. Đồng thời, đề xuất các chiến lược phát triển bền vững nhằm nâng cao giá trị du lịch văn hóa – lịch sử tại các địa điểm này. Các chiến lược này không chỉ giúp bảo tồn di sản văn hóa mà còn tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho cộng đồng địa phương.

2. Hiện trạng du lịch di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh

Du lịch di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh đã trở thành một trong những sản phẩm du lịch chủ lực, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước. Theo mức độ đóng góp của các nhóm sản phẩm, tỷ lệ khách quan tâm và các kỳ vọng vào sản phẩm du lịch TP. Hồ Chí Minh thì sản phẩm du lịch văn hóa và lịch sử đóng góp khoảng 41% vào GDP ngành du lịch; tỷ lệ khách quốc tế quan tâm đến sản phẩm này chiếm khoảng 56%, trong khi 28% khách nội địa cũng có sự quan tâm đáng kể (Sở Du lịch TP. Hồ Chí Minh, 2023). Dự báo cho thấy, 58% khách du lịch đến TP. Hồ Chí Minh mong muốn có thêm nhiều sản phẩm văn hóa hơn, nhấn mạnh nhu cầu ngày càng tăng đối với các trải nghiệm văn hóa đa dạng và phong phú. Việc đáp ứng nhu cầu này không chỉ giúp nâng cao trải nghiệm du khách mà còn góp phần vào sự phát triển bền vững của ngành Du lịch Thành phố.

Địa đạo Củ Chi là một trong những điểm du lịch nổi bật của TP. Hồ Chí Minh, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước. Theo thông tin từ Khu Di tích lịch sử Địa đạo Củ Chi, trong năm 2023, khu di tích này đã đón tiếp hơn 1 triệu lượt khách, trong đó có khoảng 438.060 lượt khách quốc tế. Hệ thống địa đạo dài khoảng 250 km được xây dựng từ thời kỳ kháng chiến chống Pháp và Mỹ, không chỉ là nơi trú ẩn mà còn là một kỳ quan về nghệ thuật quân sự độc đáo. Địa đạo Củ Chi đã được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2015 và hiện đang được trình hồ sơ để UNESCO công nhận là di sản thế giới (Sở Du lịch TP. Hồ Chí Minh, 2022). Tuy nhiên, hiện trạng của một số đoạn địa đạo đã bị xuống cấp do tác động của thời gian và phát triển kinh tế – xã hội. Chỉ còn hai khu vực chính là địa đạo Bến Dược và Bến Đình được bảo tồn và khai thác phục vụ du khách.

Dinh Độc Lập được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt vào năm 2009, không chỉ là một công trình kiến trúc nổi bật mà còn là biểu tượng của sự thống nhất đất nước sau chiến tranh. Từ khi mở cửa phục vụ du khách vào năm 1990, Dinh Độc Lập đã thu hút hàng triệu lượt khách tham quan mỗi năm. Năm 2023, Dinh Độc Lập đã đón hơn 1 triệu du khách trong và ngoài nước đến tham quan (Chính phủ, 2023). Các chương trình tham quan tại Dinh thường xuyên được tổ chức để giới thiệu về lịch sử và kiến trúc đặc sắc của nơi đây.
Khu di tích Cần Giờ với Căn cứ Rừng Sác được xếp hạng là Di tích lịch sử cấp Quốc gia vào năm 2004, không chỉ ghi dấu những chiến công oanh liệt của quân dân ta trong cuộc kháng chiến mà còn được UNESCO công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới đầu tiên tại Việt Nam vào năm 2000. Khu vực này có diện tích lên tới 75.740 ha, bao gồm rừng ngập mặn và hệ sinh thái đa dạng với hơn 200 loài chim và nhiều loài động thực vật quý hiếm.

Kết quả khảo sát cho thấy, các tour du lịch có hướng dẫn viên là nguồn thông tin phổ biến nhất cho du khách khi tìm hiểu về các di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh chiếm 34% tổng số người được hỏi. Internet và mạng xã hội cũng đóng vai trò quan trọng với 29% du khách sử dụng các nền tảng này để tìm kiếm thông tin, phản ánh xu hướng ngày càng tăng của việc sử dụng công nghệ trong du lịch. Trong khi đó, lời khuyên từ bạn bè và người thân vẫn là nguồn thông tin đáng tin cậy cho 18% du khách. Truyền thông và báo chí cung cấp bối cảnh lịch sử và văn hóa cho 15% người tham gia khảo sát, trong khi ấn phẩm du lịch chỉ chiếm 4% cho thấy, sự chuyển dịch ưu tiên sang các kênh kỹ thuật số hiện đại hơn. Do đó, kết quả này gợi ý ngành Du lịch nên tiếp tục phát triển các dịch vụ trực tuyến và trải nghiệm thực tế để đáp ứng nhu cầu của du khách hiện đại.

Hiện trạng du lịch tại các di tích lịch sử nổi bật ở TP. Hồ Chí Minh, như: Địa đạo Củ Chi, Dinh Độc Lập và Khu di tích lịch sử Cần Giờ cho thấy sự đa dạng trong mục đích của du khách. Với 35,5% du khách đến để tìm hiểu lịch sử và văn hóa, những địa điểm này đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục và cung cấp cái nhìn sâu sắc về quá khứ của Việt Nam. Mục đích phục vụ học tập và nghiên cứu chiếm 22,5% cho thấy, các di tích này là nguồn tài nguyên quý giá cho sinh viên và học giả. Trong khi đó, 16,5% du khách tìm kiếm trải nghiệm cá nhân độc đáo, điều này có thể được đáp ứng tốt tại Địa đạo Củ Chi với các hoạt động thực tế như tham quan đường hầm chiến tranh. Mục đích nhân dịp công tác chiếm 14,5% cho thấy, tiềm năng phát triển các dịch vụ kết hợp công việc và du lịch văn hóa. Tuy nhiên, chỉ 11% du khách đến để tham quan giải trí, gợi ý rằng cần có thêm các hoạt động giải trí hoặc sự kiện để thu hút nhóm này, đặc biệt là tại Khu di tích lịch sử Cần Giờ với tiềm năng phát triển du lịch sinh thái.

3. Phân tích điểm mạnh và những hạn chế du lịch lịch sử di tích tại TP. Hồ Chí Minh

TP. Hồ Chí Minh sở hữu một di sản văn hóa và lịch sử phong phú với nhiều địa danh quan trọng, như: Dinh Độc Lập, Địa đạo Củ Chi và Chiến khu Rừng Sác, Cần Giờ. Những điểm đến này thu hút những người yêu thích lịch sử và cung cấp cái nhìn sâu sắc về quá khứ của Việt Nam. Đặc biệt, các di tích này mang đậm dấu ấn lịch sử của cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, thu hút du khách quan tâm đến lịch sử Việt Nam. Ngoài ra, Thành phố còn mang đến những trải nghiệm văn hóa đa dạng, kết hợp giữa di sản vật thể và phi vật thể, như: âm nhạc truyền thống và các công trình kiến trúc độc đáo. Vị trí chiến lược của thành phố với hạ tầng giao thông phát triển cũng tạo điều kiện thuận lợi cho du khách tiếp cận các di tích lịch sử. Đặc biệt, việc kết hợp du lịch sinh thái tại một số di tích, như: Chiến khu Rừng Sác tạo ra trải nghiệm độc đáo và đa dạng cho du khách.

Bên cạnh những điểm mạnh, du lịch di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh cũng đối mặt với một số thách thức. Việc bảo tồn di sản gặp khó khăn do áp lực phát triển đô thị và thiếu nỗ lực bảo tồn cùng với áp lực tài chính. Mặc dù có nhiều di sản phong phú, Thành phố vẫn gặp khó khăn trong việc giữ chân du khách lâu dài do thiếu các hoạt động văn hóa được tổ chức tốt. Ngoài ra, các vấn đề an toàn như lừa đảo du khách và lo ngại về an ninh có thể làm giảm sức hấp dẫn của thành phố như một điểm đến thân thiện với du khách. Ngoài ra, một số di tích còn hạn chế trong việc cung cấp trải nghiệm tương tác và thiếu công nghệ hiện đại để thu hút du khách trẻ.

Song song đó, Thành phố có tiềm năng phát triển các tour du lịch di sản toàn diện và hấp dẫn hơn, nhấn mạnh vào những địa điểm và câu chuyện ít được biết đến, từ đó kéo dài thời gian lưu trú của du khách. Bằng cách tận dụng các tài sản văn hóa độc đáo, Thành phố có thể nâng cao thương hiệu của mình như một điểm đến du lịch văn hóa di sản và thu hút nhiều khách quốc tế hơn. Các sáng kiến du lịch dựa vào cộng đồng như ở Cần Giờ có thể được mở rộng sang các khu vực khác, mang lại trải nghiệm chân thực cho du khách và thúc đẩy du lịch bền vững. Đặc biệt, việc tận dụng giá trị lịch sử của các di tích để phát triển các chương trình du lịch giáo dục cho học sinh, sinh viên mở ra một hướng phát triển mới và hấp dẫn.

Tuy nhiên, du lịch di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh cũng phải đối mặt với nhiều thách thức. Áp lực đô thị hóa nhanh chóng đe dọa việc bảo tồn di sản. Sự cạnh tranh từ các khu vực khác với di sản được bảo tồn tốt hơn và các loại hình du lịch khác cũng là một thách thức lớn. Vấn đề ô nhiễm, chất thải và tắc nghẽn giao thông có thể làm giảm trải nghiệm tổng thể của du khách. Cuối cùng, việc tìm ra sự cân bằng giữa bảo tồn di sản và phát triển du lịch để bảo đảm tính bền vững lâu dài là một thách thức quan trọng cần được giải quyết.

4. Giải pháp phát triển du lịch di tích lịch sử tại TP. Hồ Chí Minh

Một là về chính sách. Chính phủ và chính quyền địa phương cần đầu tư mạnh mẽ vào việc bảo tồn các di tích lịch sử, từ việc tu bổ, bảo dưỡng đến việc phát triển các tour du lịch di tích lịch sử. Xây dựng các chính sách để bảo đảm sự phát triển bền vững của du lịch, bao gồm việc kiểm soát lượng du khách, bảo vệ môi trường và giữ gìn bản sắc văn hóa. Ngoài ra, cần tăng cường hợp tác quốc tế trong việc bảo tồn di tích và quảng bá du lịch.

Hai là bảo tồn và phát huy giá trị di tích. Thực hiện đánh giá toàn diện về tình trạng bảo tồn của các di tích lịch sử và lập kế hoạch bảo tồn dài hạn, bao gồm cả việc huy động nguồn lực tài chính. Đồng thời, cần phát huy giá trị của di tích thông qua việc tổ chức các hoạt động văn hóa, giáo dục tại các di tích, tạo sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại. Có thể áp dụng công nghệ hiện đại như thực tế ảo (VR) hoặc thực tế tăng cường (AR) để tăng tính tương tác và hấp dẫn cho du khách, đặc biệt là giới trẻ.

Ba là phát triển sản phẩm du lịch đa dạng. Cần đa dạng hóa sản phẩm du lịch di tích, kết hợp giữa tham quan di tích với các hoạt động trải nghiệm văn hóa, ẩm thực địa phương. Phát triển các tour du lịch chuyên đề về lịch sử, văn hóa, kết hợp giữa các di tích để tạo ra những trải nghiệm toàn diện cho du khách. Đặc biệt, cần chú trọng phát triển du lịch giáo dục, tạo ra các chương trình học tập trải nghiệm tại di tích cho học sinh, sinh viên.

Bốn là nâng cao chất lượng dịch vụ. Cần nâng cao chất lượng dịch vụ tại các di tích lịch sử, bao gồm việc đào tạo đội ngũ hướng dẫn viên có kiến thức sâu rộng về lịch sử và kỹ năng thuyết minh hấp dẫn. Cải thiện cơ sở vật chất, dịch vụ tiện ích tại các di tích như nhà vệ sinh, khu vực nghỉ ngơi, cửa hàng lưu niệm. Áp dụng các biện pháp bảo vệ môi trường, như: giảm thiểu chất thải, quản lý rác thải và giảm thiểu tác động của du lịch đến môi trường xung quanh các di tích. Đồng thời, cần bảo đảm an ninh, an toàn cho du khách, ngăn chặn tình trạng lừa đảo, chèo kéo du khách.

Năm là quảng bá và xúc tiến du lịch. Tăng cường hoạt động quảng bá, xúc tiến du lịch di tích lịch sử của TP. Hồ Chí Minh trên các phương tiện truyền thông trong nước và quốc tế. Sử dụng công nghệ số và mạng xã hội để tiếp cận đối tượng du khách trẻ. Tổ chức các sự kiện văn hóa, lịch sử quy mô lớn tại các di tích để thu hút sự chú ý của công chúng và truyền thông.

5. Kết luận

Kết quả nghiên cứu cho thấy, du lịch di tích lịch sử đã trở thành một trong những sản phẩm du lịch chủ lực của thành phố, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước. Các di tích như Địa đạo Củ Chi, Dinh Độc Lập và Khu di tích Cần Giờ không chỉ mang giá trị văn hóa và lịch sử sâu sắc mà còn là biểu tượng cho tinh thần đấu tranh kiên cường của dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, để phát triển bền vững, ngành Du lịch cần đối mặt với nhiều thách thức như áp lực phát triển đô thị, ô nhiễm môi trường và cạnh tranh từ các khu vực khác.

Các giải pháp phát triển du lịch di tích lịch sử được nghiên cứu đề xuất không chỉ giúp bảo tồn di sản văn hóa mà còn tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho cộng đồng địa phương, đồng thời nâng cao trải nghiệm của du khách và khẳng định vị thế của TP. Hồ Chí Minh như một điểm đến du lịch văn hóa – lịch sử hấp dẫn.

Tài liệu tham khảo:
1. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2023). TP. Hồ Chí Minh có thêm ba di tích được xếp hạng. https://bvhttdl.gov.vn/tp-ho-chi-minh-co-them-ba-di-tich-duoc-xep-hang-20231124153314536.htm.
2. Chính phủ (2023). Dinh Độc Lập – Biểu tượng lịch sử vĩnh cửu của TP. Hồ Chí Minh và của dân tộc. https://baochinhphu.vn/dinh-doc-lap-bieu-tuong-lich-su-vinh-cuu-cua-tphcm-va-cua-dan-toc-102240427004407021.htm.
3. Sở Du lịch TP. Hồ Chí Minh (2022). Bộ Thông tin du lịch TP. Hồ Chí Minh cơ bản. https://sodulich.hochiminhcity.gov.vn/Home/moduleId/564/id/5630/ma/HCCDN/controller/HanhChinhDuKhach/action/Detail.
4. Sở Du lịch TP. Hồ Chí Minh (2023). Số liệu du lịch TP. Hồ Chí Minh giai đoạn 2016 – 2023. https://sodulich.hochiminhcity.gov.vn/Home/moduleId/564/ma/TTCD/key/52/controller/HanhChinhDuKhach/action/HoatDongSDL
5. Chen, C.F. and Chen, F.S. (2010). Experience Quality, Perceived Value, Satisfaction and Behavioral Intentions for Heritage Tourists. Tourism Management, 31, 29-35.
6. Timothy, D. J., & Boyd, S. W. (2003). Heritage Tourism. Harlow: Prentice Hall.