ThS. Nguyễn Thị Thanh Tâm
TS. Nguyễn Thị Như
Trường Đại học Hà Nội
(Quanlynhanuoc.vn) – Tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên là xu hướng tất yếu dưới tác động của toàn cầu hóa, song cũng đặt ra nhiều vấn đề về định hướng giá trị và bản sắc cá nhân. Từ dữ liệu khảo sát tại Trường Đại học Hà Nội, bài viết phân tích thực trạng tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên ở nhiều khía cạnh: nhận thức, thái độ, hành vi biểu hiện. Tuy nhiên, quá trình này còn một số hạn chế nhất định. Từ đó, bài viết đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao năng lực tiếp nhận có chọn lọc, tăng cường giáo dục văn hóa và khơi dậy ý thức bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc trong sinh viên.
Từ khóa: Tiếp cận văn hóa; văn hóa phương Tây; Trường Đại học Hà Nội; sinh viên; toàn cầu hóa.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng, sự giao thoa giữa các nền văn hóa trên thế giới diễn ra mạnh mẽ và liên tục, ảnh hưởng sâu sắc đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Trong đó, văn hóa phương Tây có ảnh hưởng mạnh mẽ đến sinh viên, với các đặc trưng tiêu biểu, như: đề cao giá trị cá nhân, tính tự chủ, sáng tạo, lối sống hiện đại và tư duy phản biện. Sự lan tỏa của văn hóa phương Tây đến sinh viên là tất yếu trong xu thế hội nhập toàn cầu hiện nay.
Trong quá trình học tập và rèn luyện, sinh viên thường xuyên tiếp xúc với loại hình văn hóa qua các kênh: mạng xã hội, internet, phim ảnh, âm nhạc, ẩm thực, thời trang… Sự tiếp nhận này không chỉ ở mức độ thông tin mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến nhận thức, hành vi và quan điểm sống của họ. Việc tiếp nhận văn hóa phương Tây vừa là cơ hội vừa là thách thức. Một mặt, giúp sinh viên mở rộng tầm nhìn, nâng cao tư duy độc lập, tiếp cận với những giá trị tiến bộ. Mặt khác, nếu thiếu bản lĩnh và sự chọn lọc thông tin, sinh viên có thể bị ảnh hưởng bởi các xu thế lệch chuẩn, dẫn đến những biến đổi tiêu cực trong hành vi và lối sống, thậm chí là nguy cơ “hòa tan” bản sắc văn hóa dân tộc.
Trường Đại học Hà Nội là cơ sở giáo dục có yếu tố quốc tế nổi bật, với thế mạnh đào tạo ngôn ngữ, các chuyên ngành bằng ngoại ngữ và nhiều chương trình liên kết với các đối tác nước ngoài. Đây là môi trường học thuật mở, nơi sinh viên có nhiều cơ hội tiếp xúc với văn hóa phương Tây một cách đa dạng và trực tiếp. Do đó, việc khảo sát thực trạng tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên Trường Đại học Hà Nội sẽ cung cấp những dữ liệu thực tiễn có giá trị, từ đó, góp phần định hướng hành vi tiếp nhận văn hóa một cách tích cực và phù hợp với bối cảnh hội nhập hiện nay.
2. Cơ sở lý luận
Văn hóa phương Tây (Western culture) là thuật ngữ được sử dụng để mô tả hệ thống các giá trị, tư tưởng, chuẩn mực, hành vi và biểu tượng văn hóa chủ yếu có nguồn gốc từ các quốc gia Tây Âu và được lan tỏa mạnh mẽ sang Bắc Mỹ, Australia, New Zealand và nhiều quốc gia khác thông qua tiến trình thực dân hóa, hiện đại hóa, toàn cầu hóa và truyền thông đại chúng1. Văn hóa phương Tây không phải là hệ thống văn hóa đồng nhất mà là kết quả của quá trình tích lũy và phát triển của nhiều dòng tư tưởng lớn trong suốt hàng nghìn năm lịch sử. Cốt lõi của văn hóa phương Tây được hình thành từ bốn nền tảng chính: (1) Triết học Hy Lạp – La Mã cổ đại, với tư tưởng đề cao lý trí và tư duy phân tích. (2) Tư tưởng Cơ Đốc giáo thời Trung cổ, nhấn mạnh đến đạo đức cá nhân, trật tự xã hội. (3) Phong trào Khai sáng thế kỷ XVII – XVIII, thúc đẩy lý trí, tự do cá nhân và quyền con người. (4) Chủ nghĩa hiện đại thế kỷ XIX, với tinh thần phản biện, đổi mới, dân chủ hóa đời sống và mở rộng các quyền cá nhân. Chính sự kết hợp và biến đổi giữa các nền tảng này đã tạo nên đặc trưng của văn hóa phương Tây đương đại, đề cao cái tôi cá nhân, khuyến khích sáng tạo, phản biện và đổi mới xã hội.
Văn hóa phương Tây đại diện cho “nền văn minh riêng biệt”, có sức ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều nền văn hóa khác nhau, được thể hiện ở 3 phương diện chủ yếu: (1) Phương diện tư duy và nhận thức, trong đó nổi bật là đề cao cá nhân, cái “tôi”, quyền tự do và khả năng tự quyết. Đồng thời, khuyến khích con người đặt câu hỏi, phản biện và tìm kiếm chân lý thông qua khoa học. Lý trí được xem là cơ sở để phát triển cá nhân và xã hội; (2) Phương diện giá trị xã hội, thể hiện qua các thiết chế chính trị dân chủ, sự tôn trọng nhân quyền và tinh thần đề cao hiệu quả trong công việc. Văn hóa phương Tây nhấn mạnh kết quả thực tiễn, hiệu suất cá nhân và trách nhiệm với cộng đồng; (3) Phương diện biểu hiện trong đời sống văn hóa – nghệ thuật, bao gồm thời trang, âm nhạc, điện ảnh, phong cách giao tiếp ứng xử… Các biểu hiện này đều hướng đến sự cá tính, hiện đại, tôn trọng không gian riêng và tự do thể hiện bản thân. Đồng thời, mang tính toàn cầu, dễ tiếp cận và lan tỏa rộng rãi qua các phương tiện truyền thông.
Tiếp nhận văn hóa (Cultural reception) là một quá trình xã hội – tâm lý trong đó một cá nhân hoặc một nhóm xã hội tiếp xúc, hấp thụ và tương tác với những yếu tố văn hóa khác biệt đến từ một hoặc nhiều nền văn hóa ngoài phạm vi cộng đồng gốc. Khác với tiếp cận hoặc tiếp thu thông tin văn hóa, tiếp nhận văn hóa gồm chuỗi hành vi phức hợp, như: chọn lọc, thích nghi, biến đổi và tái cấu trúc các giá trị văn hóa sao cho phù hợp với bối cảnh và hệ giá trị của chủ thể tiếp nhận2. Quá trình này không chỉ liên quan đến tri thức mà còn gắn liền với cảm xúc, thái độ và hành vi, cho phép xem xét toàn diện tác động của văn hóa đối với cá nhân và xã hội.
Tiếp nhận văn hóa không phải là hành vi “bắt chước mù quáng” mà là quá trình chủ động, có tính tương tác hai chiều và luôn gắn liền với bản sắc văn hóa gốc của người tiếp nhận. Trong thực tế, người tiếp nhận có thể chấp nhận, từ chối hoặc điều chỉnh các yếu tố văn hóa ngoại lai, hoặc tạo ra nội dung mới nhằm phù hợp với nhu cầu cá nhân và hoàn cảnh xã hội. Trong thời đại toàn cầu hóa, tiếp nhận văn hóa là một xu thế không thể đảo ngược. Đặc biệt với sinh viên, nhóm xã hội có mức độ tiếp xúc văn hóa phương Tây cao thì việc tiếp nhận có chọn lọc trên nền tảng các giá trị văn hóa Việt Nam không chỉ cần thiết mà còn mang ý nghĩa định hướng trong quá trình hội nhập hiện nay.
Toàn cầu hóa, theo nghĩa rộng là một hiện tượng, xu thế liên kết trong quan hệ quốc tế làm tăng sự phụ thuộc lẫn nhau về nhiều mặt của đời sống xã hội, từ kinh tế, chính trị, an ninh, văn hóa đến môi trường… giữa các quốc gia. Theo nghĩa hẹp, toàn cầu hóa là quá trình hình thành thị trường toàn cầu làm tăng sự tương tác và phụ thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế quốc gia3.
Quá trình toàn cầu hóa được thúc đẩy việc dỡ bỏ các rào cản trong các hoạt động thương mại và đầu tư ở các lĩnh vực và sự phát triển của cách mạng khoa học – công nghệ. Đối với Việt Nam, toàn cầu hóa đã tạo điều kiện thuận lợi cho tăng trưởng kinh tế, mở rộng thị trường và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích, toàn cầu hóa sẽ đặt ra nhiều thách thức, như: suy giảm tính tự chủ kinh tế, cạnh tranh gay gắt với thị trường nội địa, đặc biệt là nguy cơ xói mòn các giá trị văn hóa truyền thống do ảnh hưởng của các dòng văn hóa ngoại lai. Trong nghiên cứu này, toàn cầu hóa được xem là bối cảnh nền tảng làm gia tăng mức độ tiếp nhận văn hóa phương Tây trong sinh viên. Đồng thời, cũng đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với người học về năng lực chọn lọc, tư duy phản biện và định hướng giá trị cá nhân sao cho phù hợp với nền tảng văn hóa dân tộc trong quá trình hội nhập.
3. Thực trạng tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên hiện nay
Bài nghiên cứu được thực hiện theo phương pháp nghiên cứu định lượng nhằm xác định và mô tả thực trạng tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên Trường Đại học Hà Nội trong bối cảnh toàn cầu hiện nay. Dữ liệu được thu thập thông qua bảng khảo sát trực tuyến (Google Forms), thiết kế dưới dạng câu hỏi trắc nghiệm có sử dụng thang đo Likert 5 mức độ nhằm đo lường mức độ tiếp nhận văn hóa phương Tây thông qua các phương thức khác nhau và biểu hiện hành vi cụ thể của sinh viên.
Bảng hỏi gồm 3 phần chính: thông tin cá nhân (khóa học, ngành học, vùng, miền); hình thức và mức độ tiếp nhận văn hóa phương Tây; biểu hiện và ảnh hưởng của việc tiếp nhận văn hóa phương Tây đối với tư duy, lối sống, giá trị cá nhân. Trước khi triển khai khảo sát, bảng hỏi được kiểm định sơ bộ để bảo đảm tính rõ ràng và phù hợp với đối tượng khảo sát.
Khảo sát được triển khai trong tháng 3 – 4/2025 tại Trường Đại học Hà Nội với 548 sinh viên và thu được 548 phiếu khảo sát hợp lệ. Dữ liệu được xử lý và phân tích bằng phần mềm Microsoft Excel và SPSS 26.0. Độ tin cậy thang đo được kiểm định bằng hệ số Cronbach’s Alpha nhằm đánh giá mức độ tương quan giữa các chỉ số đo lường giúp loại bỏ các biến không phù hợp. Hệ số Cronbach’s Alpha ≥ 0.6 là chấp nhận (theo Hair và cộng sự, 1998); từ 0.8 đến gần 1 là tốt; từ 0.7 – 0.8 là sử dụng được (theo Hoàng Trọng và Chu Nguyễn Mộng Ngọc, 2005).
Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu
Bảng 1. Bảng mô tả về mẫu nghiên cứu
| Nhóm đặc điểm | Tần số | Tần suất (%) |
| Khóa học | ||
| Khóa 2022 | 289 | 52,7 |
| Khóa 2023 | 106 | 19,3 |
| Khóa 2022 | 80 | 14,6 |
| Khóa 2021 | 67 | 12,2 |
| Khóa 2020 | 6 | 1,1 |
| Ngành học | ||
| Nhóm ngôn ngữ | 318 | 58,0 |
| Nhóm ngành học (quàn trị kinh doanh, công nghệ thông tin, quốc tế học…) | 230 | 42,0 |
| Vùng, miền | ||
| Miền Bắc | 500 | 91,2 |
| Miền Trung | 45 | 8,2 |
| Miền Nam | 3 | 0,6 |
Nghiên cứu được thực hiện trên 548 sinh viên Trường Đại học Hà Nội với đặc điểm nhân khẩu học đa dạng về khóa học, ngành học và vùng, miền. Quá trình thực hiện khảo sát là ngẫu nhiên, mang tính đặc thù của trường, vì vậy, kết quả nghiên cứu không hoàn toàn đại diện cho các trường đại học tại Việt Nam cũng như không phản ánh nhận thức của sinh viên nói chung về việc tiếp nhận văn hóa phương Tây trong bối cảnh hiện nay.
Trong tổng số 548 sinh viên, khóa 2022 với 289 sinh viên, chiếm tỷ lệ cao nhất (52,7%), tiếp đến là khóa 2023 với 106 sinh viên (19,3%) và lần lượt là khóa 2024 (14,6%); khóa 2021 (12,2%) và khóa 2020 (1,1%). Điều này cho thấy, mẫu khảo sát bao phủ tương đối tại các khóa đào tạo nhưng tập trung nhiều nhất ở nhóm sinh viên năm hai và năm ba.
Sự phân bố về ngành học có sự chênh lệch tương đối, phản ánh đặc thù đào tạo của Trường Đại học Hà Nội, trong đó ngành Ngôn ngữ là 58%, các nhóm ngành khác (Quản trị kinh doanh, Công nghệ thông tin, Quốc tế học…) dạy bằng tiếng Anh là 42%. Bên cạnh đó, sự phân bố về vùng, miền cũng phản ánh kết quả tuyển sinh của trường, trong đó miền Bắc (91,2%), miền Trung (8,2%), miền Nam (0,6%). Đồng thời cho thấy, bối cảnh tiếp cận văn hóa của sinh viên chủ yếu mang đặc trưng đô thị phía Bắc. Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng, mức độ tiếp nhận văn hóa của sinh viên nói chung.
Trên cơ sở dữ liệu đã thu thập được sẽ phân tích ba nội dung trọng tâm: mức độ tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên qua các phương thức ảnh hưởng; nhận thức và thái độ của sinh viên đối với việc tiếp nhận văn hóa phương Tây; hành vi biểu hiện của sinh viên trong thực tiễn đời sống. Những phân tích này phản ánh thực trạng tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên hiện nay.
Thứ nhất, thực trạng mức độ tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên qua các phương thức.
Bảng 2. Phương thức ảnh hưởng đến việc tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên Trường Đại học Hà Nội
| STT | Phương thức tiếp nhận văn hóa | Trung bình | Độ lệch chuẩn | Giá trị nhỏ nhất | Giá trị lớn nhất |
| 1 | Qua phương tiện truyền thông (internet, mạng xã hội, báo chí…) | 4,24 | 0,82 | 1 | 5 |
| 2 | Qua nội dung môn học, ngành học | 3,76 | 0,86 | 1 | 5 |
| 3 | Qua thầy cô, bạn bè, gia đình | 3,31 | 0,87 | 1 | 5 |
| 4 | Qua chương trình trao đổi sinh viên, liên kết quốc tế | 3,12 | 1,07 | 1 | 5 |
| 5 | Qua hội thảo, tọa đàm, lễ hội giao lưu văn hóa | 3,9 | 0,92 | 1 | 5 |
| 6 | Qua hoạt động câu lạc bộ, Đoàn, Hội | 3,4 | 1 | 1 | 5 |
Phân tích 6 phương thức ảnh hưởng đến việc tiếp nhận văn hóa phương Tây cho thấy, mạng xã hội, internet, điện ảnh và các phương tiện truyền thông đại chúng là nguồn tiếp cận chủ yếu. Điểm trung bình đạt 4,24/5, cao nhất trong toàn bộ thang đo, phản ánh xu hướng tiếp nhận nhanh, chủ động và không qua trung gian truyền thống. Ngược lại, các kênh tiếp nhận chính thống, như: các chương trình trao đổi sinh viên, hội thảo chuyên đề, hoạt động giáo lưu quốc tế mặc dù được triển khai nhưng vẫn có điểm trung bình ở mức 3,09 – 3,12, cho thấy mức độ phổ cập và ảnh hưởng còn hạn chế. Các kênh tiếp cận khác mang tính học thuật, như: thông qua môn học, ngành học cũng có vai trò tích cực với điểm trung bình đạt 3,76, phản ánh sự lồng ghép nội dung văn hóa trong chương trình đào tạo.
Qua phân tích trên, sinh viên hiện nay có xu hướng tiếp cận văn hóa phương Tây thông qua các kênh truyền thông đại chúng hiện đại nhiều hơn so với các hoạt động học thuật hoặc giao lưu tổ chức chính thức. Điều này cho thấy, mức độ tác động mạnh mẽ và trực tiếp của mạng xã hội, truyền thông số trong việc định hình cảm thụ và hành vi văn hóa của sinh viên.
Thứ hai, thực trạng nhận thức và thái độ của sinh viên đối việc tiếp nhận văn hóa phương Tây.
Bảng 3. Thực trạng nhận thức và thái độ của sinh viên Trường Đại học Hà Nội đối với việc tiếp nhận văn hóa phương Tây
| Nội dung khảo sát | Trung bình | Độ lệch chuẩn | Giá trị nhỏ nhất | Giá trị lớn nhất | |
| Biểu hiện | Thay đổi trong quan điểm sống: đúng giờ, đề cao tự do cá nhân, bình đẳng | 3.55 | 0.91 | 1 | 5 |
| Hình thành cái tôi cá nhân (tự do, năng động, thực tế, tự lập…) | 3.49 | 0.88 | 1 | 5 | |
| Thay đổi trong trách nhiệm cá nhân và với cộng đồng so với các chuẩn mực truyền thống | 3.15 | 0.97 | 1 | 5 | |
| Thay đổi trong cách ứng xử với bạn bè, thầy cô, xã hội dưới ảnh hưởng của văn hóa phương Tây | 3.69 | 0.87 | 1 | 5 |
Kết quả khảo sát cho thấy, sinh viên Trường Đại học Hà Nội đánh giá tích cực các giá trị tiến bộ trong văn hóa phương Tây, đặc biệt là những yếu tố liên quan đến tư duy cá nhân, ứng xử văn minh và năng lực tự chủ. Trong đó, biểu hiện rõ nhất là sự thay đổi trong cách ứng xử với bạn bè, thầy cô, xã hội dưới ảnh hưởng của văn hóa phương Tây có điểm trung bình là 3,69/5. Thay đổi quan điểm sống: đúng giờ, đề cao tự do cá nhân, bình đẳng đạt 3,55/5. Thực trạng này phản ánh, sinh viên không chỉ tiếp xúc với văn hóa phương Tây mà còn có nhận thức rõ ràng về các giá trị tiến bộ, từ cách hành xử trong môi trường học tập đến phương pháp sống độc lập và tôn trọng quyền cá nhân.
Bên cạnh đó, thái độ tiếp cận của sinh viên cũng thể hiện sự chọn lọc, cân nhắc kỹ trong việc tiếp biến văn hóa. Ví dụ, như: việc “hình thành cái tôi cá nhân (tự do, năng động, thực dụng, tự lập)” đạt 3,49/5; việc “thay đổi trách nhiệm cá nhân và với cộng đồng so với các chuẩn mực truyền thống” chỉ đạt 3,15. Sự chênh lệch cho thấy, sinh viên dễ tiếp nhận các giá trị cá nhân nhưng thận trọng với những thay đổi ảnh hưởng đến cấu trúc đạo đức và trách nhiệm xã hội.
Thông qua những biểu hiện về nhận thức và thái độ của sinh viên trong việc tiếp nhận văn hóa phương Tây cho thấy, hầu hết sinh viên đều có ý thức giữ gìn và điều chỉnh bản sắc cá nhân, phù hợp với văn hóa dân tộc. Đây là dấu hiệu tích cực, phản ánh sinh viên đã có một nhận thức về văn hóa trưởng thành hơn, góp phần giúp sinh viên phát triển trong môi trường toàn cầu mà không làm mất bản sắc cá nhân và dân tộc.
Thứ ba, thực trạng biểu hiện hành vi và ảnh hưởng từ quá trình tiếp nhận văn hóa phương Tây.
Bảng 4. Biểu hiện hành vi và ảnh hưởng từ quá trình tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên Trường Đại học Hà Nội
| Nội dung khảo sát | Trung bình | Độ lệch chuẩn | Giá trị nhỏ nhất | Giá trị lớn nhất | |
| Biểu hiện hành vi | Yêu thích âm nhạc Âu – Mỹ, tham gia câu lạc bộ liên quan đến văn hóa phương Tây | 3,94 | 0,93 | 1 | 5 |
| Mặc trang phục giống phong cách phương Tây (quần jeans, áo phông, sơ mi…) | 3,58 | 0,91 | 1 | 5 | |
| Thay đổi trong quan điểm sống: đúng giờ, đề cao tự do cá nhân, bình đẳng | 3,55 | 0,91 | 1 | 5 | |
| Hình thành cái tôi cá nhân (tự do, năng động, thực dụng, tự lập…) | 3,49 | 0,88 | 1 | 5 | |
| Thay đổi trong trách nhiệm cá nhân và với cộng đồng so với các chuẩn mực truyền thống | 3,21 | 0,93 | 1 | 5 | |
| Tham gia các lễ hội văn hóa phương Tây như: Noel, lễ Tình nhân, Halloween… | 3,15 | 0,97 | 1 | 5 |
Phân tích kết quả khảo sát về biểu hiện hành vi và ảnh hưởng từ việc tiếp nhận văn hóa phương Tây cho thấy, sinh viên Trường Đại học Hà Nội không chỉ dừng lại ở việc tiếp xúc văn hóa thông tin mà còn tiếp biến văn hóa thành những hành vi, lối sống và tư duy cá nhân một cách rõ nét.
Biểu hiện có điểm trung bình cao nhất (3,94) thuộc về sở thích âm nhạc Âu -Mỹ và tham gia các hoạt động văn hóa phương Tây (câu lạc bộ, hội nhóm…). Điều này phản ánh mức độ tiếp nhận rất thường xuyên và cho thấy, sinh viên đang tiếp cận văn hóa phương Tây qua các hoạt động giải trí, âm nhạc và nghệ thuật, những yếu tố dễ hấp thụ, có tính lan tỏa nhanh và ít rào cản văn hóa.
Các biểu hiện, như: phong cách ăn mặc phương Tây, thay đổi quan điểm sống (đúng giờ, tự do cá nhân, bình đẳng) và hình thành cái tôi cá nhân đều có mức trung bình từ 3,49 – 3,58.
Qua khảo sát cho thấy, văn hóa phương Tây đang thấm dần vào các khía cạnh đời sống thường nhật của sinh viên, đặc biệt là cách thể hiện bản thân, lối sống cá nhân hóa và sự tự chủ. Đây là những đặc trưng cốt lõi của văn hóa phương Tây hiện đại.
Bên cạnh đó, những biểu hiện mang tính cộng đồng có mức tiếp nhận thấp hơn. Các biểu hiện liên quan đến tham gia lễ hội văn hóa phương Tây, như: Noel, Halloween, Valentine (3,15); thay đổi trong trách nhiệm cá nhân và cộng đồng so với chuẩn mực truyền thống (3,21). Đây là hai yếu tố có điểm trung bình thấp nhất, cho thấy sinh viên chưa tiếp nhận sâu sắc những yếu tố có thể làm thay đổi trách nhiệm xã hội hoặc tác động đến mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng.
4. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên hiện nay
Từ thực trạng khảo sát có thể thấy, quá trình tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên Trường Đại học Hà Nội đang diễn ra mạnh mẽ, có nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức. Trong bối cảnh đó, để nâng việc tiếp nhận văn hóa phương Tây một cách có chọn lọc, tích cực và bền vững cần triển khai một số giải pháp sau:
Thứ nhất, nhà trường cần trang bị cho sinh viên kiến thức văn hóa và kỹ năng tiếp nhận văn hóa có chọn lọc. Tiếp nhận văn hóa không đơn thuần là hành vi tiếp cận và sử dụng các sản phẩm văn hóa mà là quá trình nhận diện, phân tích, đánh giá và điều chỉnh các giá trị văn hóa khác nhau sao cho phù hợp với hoàn cảnh cá nhân và xã hội. Tuy nhiên, kết quả khảo sát cho thấy, phần lớn sinh viên hiện nay tiếp nhận văn hóa phương Tây qua mạng xã hội, phim ảnh và các nền tảng truyền thông giải trí, trong khi chưa được trang bị đầy đủ kiến thức để hiểu và đánh giá những nội dung đó một cách có hệ thống. Điều này dẫn đến thực trạng tiếp nhận cảm tính, dễ bị chi phối bởi xu hướng, thiếu khả năng chọn lọc và phản biện.
Để nâng cao hiệu quả của việc chọn lọc, tiếp nhận văn hóa cho sinh viên, nhà trường cần lồng ghép thêm các chương trình có nội dung về giáo dục giá trị văn hóa vào quá trình đào tạo; đa dạng hóa các hình thức hoạt động ngoại khóa. Bên cạnh các hoạt động học tập trải nghiệm, như: đưa sinh viên thực tế tại bảo tàng, tham quan học tập tại các công ty, doanh nghiệp… cần tăng cường thêm những hoạt động trải nghiệm khác. Chẳng hạn: giao lưu văn hóa, văn nghệ; workshop chuyên đề; talkshow với các chuyên gia, người có ảnh hưởng để tuyên truyền, giáo dục những giá trị văn hóa tốt đẹp, đồng thời cập nhật những nội dung văn hóa mới, hiện đại, có giá trị toàn cầu cho sinh viên. Những chương trình, hoạt động này giúp sinh viên hiểu rõ bản chất của văn hóa, phân biệt giữa giá trị bền vững và xu hướng nhất thời, đồng thời giúp họ phân biệt được các hệ giá trị giữa phương Đông và phương Tây. Qua đó, sinh viên rèn luyện được kỹ năng tiếp nhận văn hóa có chọn lọc: biết đặt câu hỏi, biết phản biện, biết từ chối những nội dung không phù hợp với hoàn cảnh văn hóa – xã hội của mình. Việc trang bị kiến thức và kỹ năng giúp sinh viên tự tin hơn trong quá trình hội nhập, góp phần hình thành bản lĩnh văn hóa, tránh tình trạng tiếp nhận lệch chuẩn hoặc đánh mất bản sắc.
Thứ hai, phát huy vai trò của giảng viên, cố vấn học tập trong việc định hướng tiếp nhận văn hóa cho sinh viên. Tại các trường đại học, giảng viên và cố vấn học tập có vai trò quan trọng trong việc định hướng tư duy, thái độ và hành vi văn hóa của sinh viên. Trong bối cảnh sinh viên tiếp nhận văn hóa phương Tây chủ yếu thông qua các kênh: mạng xã hội, phim ảnh, âm nhạc… thì vai trò đồng hành, dẫn dắt của giảng viên, cố vấn học tập trở nên cấp thiết hơn rất nhiều. Bởi mạng xã hội, phim ảnh, âm nhạc… chỉ là một phần “bề nổi” của văn hóa phương Tây, nếu không cẩn thận người học rất có thể có những nhận thức sai lầm hoặc thiếu chiều sâu về nền văn hóa. Để thực hiện vai trò này, giảng viên, cố vấn học tập cần tích cực lồng ghép các nội dung liên quan đến văn hóa, giá trị và các hiện tượng xã hội vào quá trình giảng dạy. Việc khuyến khích sinh viên đặt câu hỏi, tranh luận và đối chiếu giữa các hệ giá trị Đông – Tây sẽ góp phần hình thành tư duy phản biện và bản lĩnh văn hóa cho người học. Như vậy, sinh viên sẽ không chỉ “tiếp thu” văn hóa mà còn biết cách “hiểu”, “chọn lọc” và “ứng xử” với văn hóa một cách chủ động, có trách nhiệm.
Thứ ba, tăng cường các hoạt động trải nghiệm văn hóa mang tính giáo dục và định hướng giá trị. Một trong những điểm hạn chế mà nghiên cứu thấy được thông qua khảo sát là: Mức độ tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên qua các kênh truyền thông cá nhân, như: mạng xã hội, internet… rất cao (đạt 4,24/5) nhưng qua các kênh tiếp xúc trực tiếp lại tương đối thấp như: chương trình trao đổi sinh viên (3,12/5), hội thảo chuyên đề (3,09/5), hoạt động Đoàn – Hội (3,04/5). Điều này cho thấy, các hoạt động giao lưu văn hóa hiện nay còn một số hạn chế nhất định khiến sinh viên ít có cơ hội trải nghiệm thực tế trong môi trường văn hóa đa dạng và tương tác hai chiều. Để bù đắp khoảng trống đó cần đẩy mạnh tổ chức các hoạt động trải nghiệm văn hóa theo hướng có mục tiêu rõ ràng và định hướng giá trị cụ thể. Bên cạnh đó, những hoạt động này phải mang tính liên tục, gắn kết với môi trường giáo dục được thực hiện một cách bài bản, công phu. Qua đó, giúp sinh viên mở rộng hiểu biết, hình thành khả năng đánh giá, chọn lọc và tự định hướng trong việc tiếp cận văn hóa.
Thứ tư, nâng cao năng lực tiếp nhận văn hóa có chọn lọc và ý thức giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong sinh viên. Trong bối cảnh toàn cầu hiện nay, sinh viên là nhóm đối tượng nhạy cảm và tiếp nhận nhanh các ảnh hưởng của văn hóa phương Tây. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều sinh viên gặp khó khăn: thiếu năng lực chọn lọc, phân tích, đánh giá trong quá trình tiếp nhận, vì vậy, dẫn đến nhận thức và hành vi có thể lệch chuẩn hoặc sao chép một cách máy móc. Kết quả khảo sát cho thấy, sinh viên có xu hướng tiếp nhận nhanh các yếu tố: thời trang, âm nhạc, điện ảnh… nhưng các yếu tố liên quan đến trách nhiệm cộng đồng, văn hóa truyền thống lại ít được quan tâm. Do đó, cần xây dựng các chương trình nhằm phát triển năng lực tiếp nhận văn hóa có chọn lọc cho sinh viên. Điều này bao gồm việc giúp người học biết phân tích, đánh giá và điều chỉnh hành vi văn hóa trên cơ sở so sánh giữa các hệ giá trị, nhận diện các ảnh hưởng tích cực cũng như rủi ro khi tiếp nhận không có định hướng. Đồng thời, việc bồi dưỡng ý thức gìn giữ và phát huy văn hóa dân tộc cũng cần được lồng ghép một cách linh hoạt trong các hoạt động học tập, ngoại khóa, truyền thông sinh viên và các nền tảng sáng tạo nội dung hiện đại. Khi sinh viên có đủ nhận thức và năng lực để tiếp nhận một cách có chọn lọc, sẽ tránh được nguy cơ “hòa tan” văn hóa; đồng thời, giúp lan tỏa những giá trị văn hóa Việt Nam một cách sáng tạo trong môi trường đa văn hóa.
5. Kết luận
Nghiên cứu đã phân tích thực trạng tiếp nhận văn hóa phương Tây của sinh viên Trường Đại học Hà Nội trong bối cảnh toàn cầu hóa, từ mức độ tiếp cận, nhận thức đến biểu hiện hành vi. Kết quả nghiên cứu cho thấy, sinh viên tiếp nhận văn hóa phương Tây một cách chủ động, đặc biệt qua các kênh truyền thông hiện đại nhưng quá trình này còn một số hạn chế nhất định. Trên cơ sở khảo sát và phân tích dữ liệu, bài viết đề xuất một số giải pháp nhằm giúp sinh viên tiếp nhận văn hóa phương Tây một cách chọn lọc, sâu sắc và có trách nhiệm. Qua đó, góp phần hình thành bản lĩnh văn hóa vững vàng cho sinh viên trong quá trình hội nhập quốc tế.
Chú thích:
1. Inglehart, R., & Baker, W. E. (2000). Modernization, cultural change, and the persistence of traditional values. American Sociological Review. https://psycnet.apa.org/record/2000-07420-001.
2. Redfield, R., Linton, R., & Herskovits, M. J. (1936). Memorandum for the Study of Acculturation. American Anthropologist. https://www.jstor.org/stable/662563
3. Nhận diện toàn cầu hóa và những cơ hội, thách thức đặt ra với Việt Nam. https://www.mof.gov.vn/webcenter/portal/vclvcstc/pages_r/l/chi-tiet-tin
Tài liệu tham khảo:
1. Phạm Thị Hằng (2018). Ảnh hưởng của văn hóa phương Tây đến sinh viên Hà Nội trong bối cảnh hội nhập quốc tế (qua điện ảnh, thời trang, ẩm thực). Luận án Tiến sĩ Văn hóa học, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội.
2. Nguyễn Mai Hoa (2019). Tiếp biến, một phương thức sáng tạo văn hóa. Tạp chí Lý luận Chính trị, số 64, kỳ 2, tr. 76 – 83.
3. Tạ Thị Thanh Tâm, Nguyễn Thị Thủy (2024). Giáo dục giá trị văn hóa cho sinh viên: nghiên cứu tại Trường Đại học Hà Nội. Tạp chí Nghiên cứu con người, số 5 (134), tr. 65 -79.
4. Hoàng Trọng và Nguyễn Mộng Chu Ngọc (2005). Phân tích dữ liệu SPSS. H. NXB Thống kê.
5. Ảnh hưởng của văn hóa nước ngoài đến văn hóa Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/thong-tin-ly-luan/-/2018/24828/anh-huong-cua-van-hoa-nuoc-ngoai-den-van-hoa-viet-nam-giai-doan-hien-nay.aspx#
