Bùi Tá Thạnh
Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Lê Hữu Trác là một trong những danh y nổi tiếng về y thuật của dân tộc Việt Nam; tư tưởng của ông về y thuật hàm chứa những triết lý sâu sắc, tư duy biện chứng trong khám, chữa, điều trị bệnh cứu người. Những tư tưởng của Lê Hữu Trác đã trở thành cẩm nang, phương châm hành động để mỗi y sĩ, bác sĩ học tập, làm theo. Bài viết khái quát những nội dung cơ bản tư tưởng biện chứng trong y thuật của Lê Hữu Trác; từ đó, rút ra những giá trị về mặt lý luận, thực tiễn đối với việc xây dựng đạo đức y học cho đội ngũ y bác sĩ hiện nay.
Từ khóa: Y thuật, Lê Hữu Trác, đạo đức, y bác sĩ.
1. Đặt vấn đề
Lê Hữu Trác (1724 – 1791) sinh ra trong một gia đình nhà nho có truyền thống yêu nước tại làng Liêu Xá, xã Yên Mỹ, Hưng Yên ngày nay. Sinh ra và lớn lên ở giai đoạn, thời kỳ lịch sử đầy biến động của dân tộc Trịnh – Nguyễn tranh hùng, phân tranh quyền lực đã kìm hãm sự phát triển của đất nước. Không bị cuốn vào vòng xoáy của quyền lực, với trái tim nhân hậu và tài năng kiệt xuất, Lê Hữu Trác về quê tự học tập, tự nghiên cứu, trốn xa nơi quan trường đầy thị phi để toàn tâm, toàn ý lo cho gia đình, quê hương. Với sự hiểu biết về y thuật và quá trình tự học hỏi đã giúp Lê Hữu Trác từng bước nâng cao trình độ tay nghề trong chữa bệnh, cứu người.
Từ thực tiễn chữa bệnh, cứu người, ông đã đúc kết, khái quát thành những tư tưởng triết học sâu sắc trong khám, chữa bệnh, như: chữa bệnh dựa trên thể trạng, cơ địa của bệnh nhân; coi trọng y đức trong khám, chữa bệnh… những tư tưởng đó đến nay vẫn còn nguyên giá trị lý luận, thực tiễn, tiếp tục định hướng, chỉ dẫn đội ngũ y, bác sĩ, ngoài chuyên môn, nghiệp vụ cần đặc biệt rèn luyện đạo đức của ngành Y.
2. Tư tưởng biện chứng triết học trong y thuật của Lê Hữu Trác
Tư tưởng biện chứng triết học trong y thuật của Lê Hữu Trác được thể hiện sâu sắc thông qua các tác phẩm do ông viết, như: Thượng kinh ký sự; Hải Thượng y tông tâm lĩnh; Y trung quan kiện… cơ sở, nền móng cho sự hình thành, phát triển tư tưởng biện chứng triết học trong y thuật của Lê Hữu Trác là những tinh hoa của nền y học cổ truyền Trung Quốc, kinh nghiệm trong dân gian và từ thực tiễn kinh nghiệm khám, chữa bệnh cho Nhân dân đã giúp ông có phương pháp, cách thức điều trị khác nhau để cứu chữa cho bệnh nhân khỏi bệnh.
Với những đóng góp to lớn vào nền y học cổ truyền ông đã được Nhân dân suy tôn là một Đại danh y của dân tộc, ông tổ của ngành Y học cổ truyền Việt Nam, là tấm gương sáng về y đức, y lý, y thuật. Năm 2023, nhân dịp kỷ niệm 300 năm ngày sinh của ông, Tổ chức quốc tế UNESCO vinh danh là Danh nhân văn hóa thế giới. Những tư liệu biện chứng triết học trong y thuật của Lê Hữu Trác được biểu hiện cụ thể ở một số khía cạnh sau:
Một là, Lê Hữu Trác đặc biệt coi trọng đến vấn đề y đức trong cứu, chữa cho người bệnh, xem đây là yếu tố cấu thành phẩm chất của người thầy thuốc.
Lê Hữu Trác chính là người đặt nền móng cho vấn đề y đức trong cứu, chữa bệnh nhân, những tư tưởng này được ông truyền vào tác phẩm “Y huấn cách ngôn” với các nội dung sâu sắc thể hiện sự am hiểu tâm tư, tình cảm, nguyện vọng, mong muốn của người bệnh và những yêu cầu cần phải có đối với người thầy thuốc trong khám, chữa bệnh, cứu bệnh nhân ở những trường hợp khẩn cấp. Ông cho rằng, “Đạo y là một nhân thuật, chuyên lo cho tính mạng con người, phải biết lo lắng cái lo của người, cùng vui cái vui của người, chỉ lấy việc làm sống người làm phận sự của mình, không được mưu lợi, kể công”1. Đây là những tư tưởng triết lý rất sâu sắc, thậm đượm giá trị nhân văn vì con người, đối với người thầy thuốc xem người bệnh như chính người thân yêu gia đình của mình, đập cùng nhịp đập với người bệnh để thấu hiểu, cảm thông, chia sẻ với khó khăn, vất vả, mệt nhọc, sự tự ti về bản thân khi mang trong mình trọng bệnh.
Theo Lê Hữu Trác, y đức chính là một phẩm chất nhân cách của người thầy thuốc, nếu không có y đức trong khám, chữa bệnh, người thầy thuốc sẽ bị bệnh nhân lãng quên, thậm chí còn bị người dân khinh bỉ, xem thường. Ông cho rằng, y đức của người thầy thuốc là sự cấu thành của các yếu tố: Nhân – Minh – Đức – Trí – Lượng – Thành – Khiêm – Cần. Đây chính là những đức tính quan trọng, cần thiết của người thầy thuốc cần phải ghi nhớ và khắc cốt ghi tâm vào nhận thức, hành động để toàn tâm, toàn ý cho sự nghiệp cứu chữa người bệnh. Lê Hữu Trác chỉ rõ, lười – keo – tham – dối – dốt – ác – hẹp hòi – thất đức là những điều tối kỵ đối với một người thầy thuốc, trong đó ác là một việc nguy hiểm nhất, có thể giết chết một bệnh nhân. Cho nên, người thầy thuốc phải không ngừng rèn luyện về mọi mặt, nhất là vấn đề y đức.
Ông khẳng định: “Nhân là một đức tính cơ bản của người làm nghề y. Đức tính cơ bản ấy là điều kiện tiên quyết để vào nghề y, nếu không có lòng nhân, không biết quan tâm đến người khác thì nên đi kiếm sống bằng nghề khác”2 và nhấn mạnh: “không có nghề nào nhân đạo bằng nghề y cứu sống người”3, “không có nghề nào vô nhân đạo bằng nghề y thiếu đạo đức”4. Đó là những triết lý sâu sắc, khẳng định không có gì cao uý bằng nghề y đức cứu người, đem lại hạnh phúc cho con người; những tư tưởng đó của Lê Hữu Trác còn mãi với thời gian, trở thành niềm tin, lẽ sống để tâm luôn trong sáng, hành nghề với mục đích chung nhất là cứu người; đem lại những cơ hội, sự sống cho người bệnh. Những hành động giản dị, gần gũi, ân cần thăm hỏi người bệnh đã giúp Lê Hữu Trác trở thành một danh y nổi tiếng của dân tộc, được người dân nhớ mãi với danh hiệu mộc mạc Hải Thượng Lãn Ông của Nhân dân.
Hai là, trong quá trình khám, chữa bệnh luôn đề cao tính công bằng, dân chủ đối với bệnh nhân.
Theo Lê Hữu Trác việc khám, chữa bệnh của người thầy thuốc phải toàn diện, đầy đủ, không phân biệt giàu nghèo, địa vị, sang hèn, hễ người bị bệnh cần phải hết lòng, hết sức khám, chữa cho bệnh nhân, tìm ra căn bệnh chính để kê đơn thuốc và có hướng xử lý phù hợp, hiệu quả. Tuy nhiên, trong quá trình đó, cũng lưu ý việc khám, chữa cho bệnh nhân cần căn cứ vào mức độ nặng, nhẹ của người bệnh để ưu tiên khám trước, khám sau, tạo sự công bằng, bình đẳng cho mọi người; không nên khám, chữa bệnh trước cho người chưa có biểu hiện bệnh nặng mà tập trung vào khám, chữa bệnh cho người bệnh đang nặng, đang cần kíp phải tiến hành ngay.
Ông chỉ rõ, không nên coi trọng kẻ giàu sang mà tới trước, xem nhẹ kẻ nghèo hèn lại đến sau, hoặc trong việc dùng thuốc lại có sự phân biệt kẻ hơn người kém. Đó là những tư tưởng hết sức sâu sắc thấm thía đối với một người thầy thuốc mà Lê Hữu Trác chính là người tiên phong đi đầu trong việc nói và làm trong khám, chữa cho người bệnh. Trong điều kiện phương tiện đi lại còn nhiều khó khăn ở thời điểm lịch sử lúc bấy giờ, nhưng hễ có ai tìm đến, mời về nhà để khám, chữa cho bệnh nhân, ông đều đồng ý, chèo đèo, lội suốt, có khi đi bộ cả ngày đường mới đến nơi mà không bao giờ ca thán, trách móc, khi đến nơi thì ân cần thăm hỏi bệnh tình, động viên người bệnh. Nhờ đó, Lê Hữu Trác luôn dành được tình cảm yêu mến, kính trọng không chỉ đối với người bệnh mà còn đối với người nhà bệnh nhân.
Ba là, Lê Hữu Trác đề ra những quan điểm, tư tưởng hết sức nhân văn tiến bộ trong khám, chữa bệnh cho bệnh nhân.
Việc khám, cứu chữa người bệnh cũng khác nhau, cần phải thăm, khám kỹ nắm bắt được nguyên nhân của căn bệnh mới đưa ra phương án, cách xử trí đúng hướng. Ông nhấn mạnh, khí hậu phương Bắc, phương Nam khác nhau cho nên người ta bị bệnh cũng không hoàn toàn giống nhau. Từ đó, ông đưa ra những cách thức, biện pháp điều trị phù hợp, hiệu quả với từng bệnh, từng đối tượng; yêu cầu người làm thuốc không nên cố chấp vào mấy pho sách Trung Quốc để chữa bệnh theo một phương pháp cố định mà phải tùy theo hoàn cảnh xã hội, thủy thổ, khí hậu, địa phương mà thay đổi phương thuốc, thang thuốc cho thích hợp. Đây là vấn đề rất quan trọng, thể hiện ở năng lực, khả năng dự đoán, phát hiện chính xác nguyên nhân của người bệnh; kết hợp nhiều phương pháp điều trị để nâng cao thể trạng của người bệnh, như: vừa sử dụng phương thuốc trong dân gian, vừa sử dụng phương pháp do nghiên cứu, học hỏi trong sách của Trung Quốc; phương pháp tự vận động, tự luyện tập hàng ngày của người bệnh.
Một trong những tư tưởng biện chứng được Lê Hữu Trác coi trọng trong nghề y là thường xuyên kết hợp thực tiễn với tự bồi dưỡng về chuyên môn, nghiệp vụ. Đây là yếu tố quan trọng, không thể thiếu để nâng cao trình độ tay nghề của người thầy thuốc. Lê Hữu Trác cho rằng, người thầy thuốc giỏi, có chuyên môn cần phải thường xuyên trau dồi kiến thức, năng lực và kết hợp với thực hành khám, chữa cho người bệnh, qua từng giai đoạn, thời kỳ như vậy mà chuyên môn, tay nghề sẽ được nâng lên rõ rệt. Ông chỉ rõ, người thầy thuốc cần siêng năng, chịu khó học tập, bồi đắp kiến thức liên tục mới có thể hành nghề mà không dẫn đến sai sót trong chuyên môn.
3. Giá trị tư tưởng biện chứng về y thuật của Lê Hữu Trác đối việc xây dựng đạo đức y học Việt Nam hiện nay
(1) Về phương diện lý luận
Những tư tưởng biện chứng về y thuật của Lê Hữu Trác đã góp phần làm phong phú, đa dạng nền y học Việt Nam, nâng tầm nền y học đất nước với các nước phát triển trên thế giới. Những quan niệm về phòng bệnh hơn chữa bệnh, nâng cao y đức của nghề thầy thuốc, các vị thuốc cho bệnh nhân; quan niệm về cơ địa của con người dẫn đến những căn bệnh khác nhau… đặt ra cho mỗi người phải thường xuyên nâng cao sức khỏe, thể trạng để phòng, chống bệnh tật.
Những cuốn sách do ông viết, đặc biệt là cuốn “Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh” chứa đựng nhiều tư tưởng về y thuật đã luận giải, làm rõ nhiều nội dung cơ bản, quan trọng có liên quan đến đạo đức của người thầy thuốc, đó là phải coi trọng tính mạng con người, đặt chữ Tâm vào việc khám, chữa bệnh cho người bệnh, xem đó là trách nhiệm, nghĩa vụ của người làm nghề y. Những lời khuyên dạy, chỉ bảo của Lê Hữu Trác về đạo hành nghề là tâm can được khái quát, đúc kết từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau từ sách kim cổ chữa bệnh của Trung Quốc, đến những bài thuốc trong dân gian được truyền miệng cũng được ông kế thừa, bổ sung, sáng tạo ra những phương sách khám, chữa bệnh rất phù hợp, hiệu quả cho Nhân dân.
Những tư tưởng triết học về y thuật của Lê Hữu Trác có giá trị bền vững trong lòng Nhân dân, nhất là những bệnh nhân trực tiếp được ông khám, chữa bệnh đã kính trọng, biết ơn, tôn vinh ông là một Danh y có trái tim nhân hậu, hết lòng, hết sức vì người bệnh.
Hiện nay, trước tác động của mặt trái nền kinh tế thị trường, một bộ phận đội ngũ y bác sĩ đã không giữ được mình, sa vào chủ nghĩa cá nhân, chưa quan tâm, chú trọng đến vấn đề đạo đức; trong quá trình khám, chữa bệnh còn có biểu hiện qua loa, đại khái, không cẩn thận, kỹ lưỡng; chưa tích cực, chủ động tự học, tự rèn về năng lực, chuyên môn nghề y; chưa thật sự tận tâm, tận tụy với nghề để sáng tạo ra cái mới, tạo sự gần gũi, thân thiện giữa bệnh nhân với y bác sĩ.
Tổng Bí thư Tô Lâm chỉ rõ: “đâu đó vẫn có những thầy thuốc, người trong ngành Y thiếu trung thực trong hành nghề, thậm chí đạo đức nghề nghiệp kém, thiếu trách nhiệm với người bệnh, phân biệt, đối xử trong khám, điều trị bệnh, thiếu trách nhiệm, thờ ơ với trước đau của người bệnh, vụ lợi, đặt lợi ích vật chất lên trên trách nhiệm của thầy thuốc”5. Theo đó, đội ngũ y bác sĩ cần thấm nhuần tư tưởng triết học về đạo đức nghề y của Danh y Hải Thượng Lãn Ông; quán triệt và thực hiện nghiêm túc quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về nâng cao đạo đức của đội ngũ y bác sĩ trong tình hình mới; nâng cao chất lượng khám, chữa bệnh trong Nhân dân, chú trọng đến bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ y bác sĩ các cấp, nhất là tuyến cơ sở, giảm tải cho tuyến Trung ương.
(2) Về phương diện thực tiễn
Cách thức, phương pháp khám, chữa cho người bệnh của Lê Hữu Trác đã góp phần cải thiện sức khỏe, nâng cao thể trạng của người dân; đặc biệt đối với những người được Ông chữa khỏi đã minh chứng cho sự kết hợp giữa các bài thuốc mà Ông đã học, tự nghiên cứu tìm ra là đúng đắn, phù hợp và có hiệu quả với từng người bệnh.
Với trí tuệ thông minh, năng lực bẩm sinh cùng với kinh nghiệm hoạt động thực tiễn phong phú đã giúp Lê Hữu Trác sáng tạo ra những phương pháp điều trị, khám chữa bệnh hiệu quả, như: điều chỉnh cảm xúc và duy trì sự an tĩnh trong tâm hồn; cần phải sử dụng các loại thuốc dược liệu để bồi bổ sức khỏe, tăng cường sức đề kháng đối với người già, người ốm, yếu, phải phòng bệnh hơn chữa bệnh… Đó không chỉ là những lời khuyên dạy, chỉ bảo mà còn là thực tiễn điều trị bệnh đã giúp Ông tổng kết, đúc kết thành những kinh nghiệm hết sức quý giá mà đội ngũ y bác sĩ cần phải giữ gìn và phát huy trong bối cảnh lịch sử mới.
Kế thừa và phát triển những kinh nghiệm thực tiễn khám chữa, điều trị cho bệnh nhân của Lê Hữu Trác, dưới sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước, những kinh nghiệm trong khám chữa, điều trị bệnh của Lê Hữu Trác được áp dụng vào thực tiễn hiện nay rất sáng tạo và hiệu quả. Các bài thuốc dân gian, các cây dược liệu quý được chăm sóc, nuôi trồng và đưa vào khai thác, sử dụng các loại thuốc quý, bổ dưỡng, tốt cho sức khỏe của từng đối tượng.
Với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, đội ngũ y bác sĩ đã không ngừng nâng cao trình độ chuyên môn tay nghề; nghiên cứu, cấy ghép thành công nhiều phương pháp điều trị bệnh cho người bệnh. Bác sĩ Việt Nam ngày nay đã có trình độ chuyên môn ngang tầm thế giới, có thể thực hiện các kỹ thuật y học tiên tiến không thua kém các nước phát triển. Nhiều bác sĩ Việt Nam đã công bố các công trình nghiên cứu có giá trị, được cộng đông y học thế giới đánh giá cao6.
Với trách nhiệm và sứ mệnh cứu người, đội ngũ y bác sĩ tiếp tục kế thừa, phát huy thành tựu của ngành Y từ lịch sử đến hiện đại; đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng khoa học, công nghệ, chuyển đổi số trong khám, điều trị cho người bệnh; nâng cao chất lượng nguồn nhân lực chất lượng cao của ngành Y tế; đặc biệt là nguồn nhân lực y tế ở cấp cơ sở, vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số; đội ngũ y bác sĩ bám sát cơ sở, tăng cường khám, chữa bệnh điều trị cho Nhân dân để nâng cao trình độ, tay nghề, năng lực chuyên môn, đáp ứng với yêu cầu, nhiệm vụ đặt ra ngày càng cao của sự nghiệp đổi mới đất nước, mở cửa, hội nhập quốc tế. Bởi lẽ, nghề y là một nghề đặc biệt, cần được tuyển chọn, đào tạo, sử dụng và đãi ngộ đặc biệt… tạo điều kiện để bác sĩ tham gia hội nghị khoa học, trao đổi kinh nghiệm với các chuyên gia nước ngoài để không ngừng nâng cao trình độ, kinh nghiệm7.
4. Kết luận
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ dẫn: “Đừng có ngại khó, ngại khổ. Phải lao mình vào chỗ bẩn để làm cho sạch; phải dấn thân vào chỗ đau khổ để làm giảm bớt đau khổ. Lương y phải như từ mẫu, phải dịu dàng, khiêm tốn, thương yêu đồng bào, không được hách dịch, ban ơn”8. Những lời căn dặn, chỉ bảo của Người đã trở thành phương châm hành động của đội ngũ y bác sĩ, là niềm tin, lẽ sống quy định đạo đức trong khám, chữa bệnh, điều trị cho bệnh nhân. Vì vậy, mỗi y bác sĩ luôn là chiến sĩ tiên phong trên mặt trận phòng, chống bệnh tật, nâng cao sức khỏe cho Nhân dân. Đất nước có trường tồn phát triển, Nhân dân có được khỏe mạnh, hạnh phúc, kéo dài tuổi thọ, sống khỏe là nhờ công tác chăm sóc sức khỏe của Nhân dân, sự sâu sát của ngành Y tế. Sức khỏe con người là điều quý nhất, có sức khỏe là có tất cả, sức khỏe là điều mong muốn nhất9.
Chú thích:
1, 2, 3, 4 Lê Hữu Trác (1971). Hải Thượng lãn ông Y tông tâm lĩnh. Tập 1, 2. H. NXB Y Đức, tr. 559, 778, 779, 780.
5, 6, 7, 9. Toàn văn bài phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi làm việc với Bộ Y tế nhân Ngày Thầy thuốc Việt Nam. https://baochinhphu.vn/phat-bieu-cua-tong-bi-thu-to-lam-tai-buoi-lam-viec-voi-bo-y-te-nhan-ngay-thay-thuoc-viet-nam.htm.
8. Hồ Chí Minh toàn tập (2011). Tập 9.H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 343.
