ThS. Lê Văn Quý
Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Bài viết phân tích thực trạng chất lượng dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh cho sinh viên Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác dạy học thực hành môn học này. Việc nghiên cứu môn Giáo dục quốc phòng và an ninh là nhiệm vụ quan trọng nhằm nâng cao uy tín, chất lượng giáo dục và đào tạo của Nhà trường1, góp phần đáp ứng yêu cầu cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao cho xã hội trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay.
Từ khóa: Chất lượng dạy học; dạy học thực hành; giáo dục quốc phòng và an ninh, Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh.
1. Đặt vấn đề
Giáo dục quốc phòng và an ninh là một môn học có ý nghĩa quan trọng trong hệ thống giáo dục đại học tại Việt Nam nhằm trang bị cho sinh viên những kiến thức cơ bản về quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về quốc phòng và an ninh; bổ sung kiến thức về phòng thủ dân sự và kỹ năng quân sự; sẵn sàng thực hiện nghĩa vụ quân sự, nghĩa vụ công an bảo vệ Tổ quốc (theo Thông tư số 05/2020/TT-BGDĐT ngày 18/3/2020 của Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành Chương trình giáo dục quốc phòng và an ninh trong trường trung cấp sư phạm, cao đẳng sư phạm và cơ sở giáo dục đại học). Trong bối cảnh tình hình an ninh khu vực và thế giới có nhiều biến động, việc giáo dục ý thức bảo vệ Tổ quốc, rèn luyện kỹ năng quân sự cơ bản cho thế hệ trẻ trở nên cấp thiết. Đặc biệt, việc dạy học thực hành đóng vai trò then chốt trong việc rèn luyện kỹ năng, nâng cao nhận thức và khả năng ứng dụng thực tiễn, phát triển kỹ năng chiến thuật, sử dụng vũ khí và thực hành điều lệnh cho sinh viên.
Tại Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, môn Giáo dục quốc phòng và an ninh đã được tổ chức giảng dạy theo đúng quy định, kết hợp giữa lý thuyết và thực hành. Việc thực hiện giảng dạy này đã đạt được một số kết quả khả quan, góp phần nâng cao kỹ năng thực hành, bồi dưỡng tinh thần yêu nước và trách nhiệm công dân cho sinh viên trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tuy nhiên, quá trình triển khai giảng dạy thực hành vẫn còn tồn tại một số hạn chế. Do đó, việc nghiên cứu, đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh là yêu cầu cấp thiết, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục, đáp ứng yêu cầu thực tiễn và sự phát triển của nền giáo dục hiện đại.
2. Thực trạng chất lượng dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh tại Trường
2.1. Kết quả đạt được
Thứ nhất, đội ngũ giảng viên giảng dạy thực hành Giáo dục quốc phòng và an ninh của Trường bảo đảm về số lượng, cơ bản đáp ứng trình độ theo chuẩn đào tạo. Trong đó, đội ngũ giảng viên đóng vai trò quan trọng trong công tác giảng dạy cho sinh viên. Nhân cách, trí tuệ, chuyên môn, nghiệp vụ, phương pháp giáo dục của đội ngũ giảng viên là nhân tố góp phần nâng cao chất lượng dạy học nói chung, dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh cho sinh viên nói riêng.
Nhận thức được tầm quan trọng của đội ngũ giảng viên, trong những năm qua, Trường đã chú trọng phát triển đội ngũ đội ngũ giảng viên bảo đảm về số lượng, đáp ứng trình độ theo chuẩn đào tạo. Đến nay, đội ngũ giảng viên tham gia giảng dạy giáo dục quốc phòng và an ninh của Trường là 15 giảng viên, trong đó 8 giảng viên cơ hữu, bán cơ hữu và 7 giảng viên thỉnh giảng đều tốt nghiệp cử nhân Giáo dục quốc phòng và an ninh tại các trường quân đội, như: Trường Đại học Nguyễn Huệ, Trường Đại học Ngô Quyền. Nhìn chung, đội ngũ giảng viên có năng lực, nhiệt tình, tâm huyết, chuyên môn vững vàng, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ giảng dạy, đồng thời đều đã qua bồi dưỡng nghiệp vụ sư phạm, phương pháp giảng dạy đại học và tập huấn bồi dưỡng giảng dạy môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh, “Về thâm niên giảng dạy giảng viên Giáo dục quốc phòng và an ninh: Kinh nghiệm ít nhất là 03 năm, nhiều nhất là 14 năm”2. Đội ngũ giảng viên đã và đang là lực lượng quan trọng nâng cao chất lượng dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh hiện nay, qua đó, nâng cao chất lượng đào tạo và uy tín của Nhà trường trong đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, cung cấp cho xã hội.
Thứ hai, về cơ sở vật chất, điều kiện bảo đảm cho dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh. Để thực hiện tốt việc giảng dạy dạy thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh, Nhà trường đã đầu tư, mua sắm, trang bị, xây dựng cơ sở vật chất, vũ khí, giảng đường, thao trường, bãi tập, thiết bị phục vụ môn học tại Cơ sở 2 – Long Bình (với tổng diện tích 32,4 ha) tại thành phố Biên Hòa (tỉnh Đồng Nai). Trong đó, có “02 phòng học chuyên dùng, 05 phòng học lý thuyết; Khu nhà ký túc xá Khu A và Khu B với diện tích sàn xây dựng hơn 4.560m2 với công năng sử dụng chính là cho sinh viên học tập và sinh hoạt tập trung; khu nhà ăn tập trung sinh viên với diện tích 700m2; Thao trường, bãi tập với diện tích là 8.555m2: diện tích nhà huấn luyện bắn là 200m2; diện tích thao trường chiến thuật, kỹ thuật, bắn súng, ném lựu đạn là 5.000m2”3.
Thứ ba, về thực hiện mục tiêu; phương pháp, hình thức tổ chức dạy học; kiểm tra, đánh giá kết quả học tập trong dạy học thực hành môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh cho sinh viên.
Trường đã chú trọng trang bị, cập nhật kiến thức và quán triệt những quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về quốc phòng và an ninh cho cán bộ và sinh viên. Qua khảo sát việc thực hiện mục tiêu dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh cho sinh viên của Trường: có “76,8% người khảo sát đánh giá mức độ tốt với câu hỏi giảng viên xác định chính xác, rõ ràng mục tiêu môn học, bài học; 78,1% đánh giá giảng viên thực hiện tốt việc phổ biến mục tiêu môn học và mục tiêu từng bài học đến tất cả sinh viên. Bên cạnh đó, 76,3% sinh viên cho rằng, môn học đã rèn luyện cho sinh viên kỹ năng, kỹ xảo tư duy, thao tác hoạt động trí tuệ kết hợp với kỹ năng, kỹ xảo hoạt động quốc phòng và an ninh cho sinh viên; 74,1% đánh giá ở mức tốt khi môn học đã vận dụng kiến thức lý thuyết về công tác Giáo dục quốc phòng và an ninh đã học vào thực tiễn qua đó nhằm củng cố kiến thức đã học, hình thành kiến thức mới”4.
Về phương pháp và hình thức tổ chức dạy học thực hành. Giảng viên trong Nhà trường đã áp dụng các phương pháp giảng dạy hiện đại, kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, giúp sinh viên tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả. Kết quả khảo sát cho thấy, có “75,82% sinh viên đánh giá rất tốt việc giảng viên sử dụng phương pháp truyền đạt rõ ràng, dễ hiểu; cách thức giảng dạy tạo hứng thú học tập cho người học; sử dụng hiệu quả các phương tiện dạy học”5. Việc tổ chức các khóa học Giáo dục quốc phòng và an ninh không chỉ trang bị kiến thức mà còn rèn luyện kỹ năng thực hành cho sinh viên. Các hoạt động thực hành được tổ chức tại thao trường, giúp sinh viên trải nghiệm thực tế, nâng cao tinh thần kỷ luật và trách nhiệm.
Đối với hoạt động kiểm tra, đánh giá kết quả học tập thực hành được thực hiện một cách nghiêm túc, khách quan, dựa trên các tiêu chí cụ thể. Việc đánh giá không chỉ dựa trên kết quả thi lý thuyết mà còn chú trọng đến kỹ năng thực hành và thái độ học tập của sinh viên. Trong quá trình học tập, giảng viên đã sử dụng các phương pháp kiểm tra, đánh giá phổ biến, như: vấn đáp, trắc nghiệm, tự luận, thực hành. Ngoài ra, còn áp dụng cho sinh viên đánh giá lẫn nhau, tự đánh giá. Theo đó, “76% sinh viên đánh giá ở mức tốt việc áp dụng quy trình kiểm tra, đánh giá rõ ràng như ra đề, chấm, công bố kết quả, lưu trữ và sử dụng kết quả”6. Điều này cho thấy, Giáo dục quốc phòng và an ninh tại Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh được thực hiện đa dạng, bảo đảm sinh viên không chỉ nắm vững kiến thức mà còn có khả năng áp dụng vào thực tiễn. Qua đó, góp phần nâng cao nhận thức, trách nhiệm của sinh viên đối với nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc, đáp ứng yêu cầu giáo dục trong tình hình mới.
2.2. Một số hạn chế, tồn tại
Bên cạnh những kết quả đạt được thực trạng chất lượng dạy học thực hành môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh tại Trường còn tồn tại một số hạn chế nhất định. Trước hết, một bộ phận cán bộ, giảng viên và sinh viên chưa nhận thức đầy đủ về ý nghĩa, tầm quan trọng của môn học giáo dục quốc phòng và an ninh còn hạn chế. Nhiều người vẫn coi đây là một môn học mang tính hình thức, chưa thực sự nhận thấy vai trò thiết yếu của nó trong việc rèn luyện kỹ năng quân sự, giáo dục tinh thần trách nhiệm và ý thức bảo vệ Tổ quốc. Nhiều sinh viên còn xem nhẹ môn học, thiếu sự nghiêm túc khi tham gia các buổi thực hành, dẫn đến hiệu quả đào tạo chưa cao. Mặt khác, mặc dù thời gian qua, Nhà trường quan tâm trong việc tuyển dụng, bố trí nâng cao năng lực của đội ngũ giảng viên giáo dục quốc phòng và an ninh. Tuy nhiên, trong số 15 giảng viên tham gia giảng dạy môn học này, chỉ có 4 thạc sĩ (chiếm 26,7%) còn lại 11 giảng viên mới chỉ tốt nghiệp cử nhân (73,3%)7. Một số giảng viên chưa thực sự đầu tư vào đổi mới phương pháp giảng dạy thực hành, năng lực dạy học thực hành còn hạn chế, khiến sinh viên chưa có động lực học tập và rèn luyện.
Cơ sở vật chất, thiết bị bảo đảm nhiệm vụ giảng dạy thực hành cũng chưa đầy đủ, chưa hoàn thiện. Thao trường bắn súng, ném lựu đạn chưa đủ diện tích so với với quy mô và số lượng sinh viên. Thao trường huấn luyện chiến thuật chưa đáp ứng yêu cầu theo nội dung bài giảng. Bên cạnh đó, số lượng các trang thiết bị khác như: súng AK hoán cải, nhà bạt Tiểu đội, trung đội… phục vụ cho dạy học còn thiếu so với số lượng sinh viên tham gia học giáo dục quốc phòng và an ninh mỗi đợt học. Số lượng máy bắn tập MBT-03, HLAK-20 chưa đáp ứng nhu cầu dạy học cũng như kiểm tra, đánh giá nội dung bắn súng cho sinh viên.
Việc thực hiện mục tiêu, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học thực hành và kiểm tra đánh giá kết quả học tập còn một số hạn chế. Một số giảng viên trong quá trình giảng dạy còn chưa chú trọng đến việc rèn luyện kỹ năng thực hành quân sự, dẫn đến, sinh viên chưa đạt được trình độ cần thiết sau khi hoàn thành môn học. Về phương pháp giảng dạy, nhiều giảng viên vẫn sử dụng cách tiếp cận truyền thống, chưa áp dụng các phương pháp hiện đại như mô phỏng chiến thuật, tình huống thực tế hay ứng dụng công nghệ vào giảng dạy. Kết quả khảo sát cũng cho thấy, “10,9% sinh viên đánh giá ở mức trung bình đối với việc giảng viên vận dụng kiến thức lý thuyết về công tác quốc phòng và an ninh đã học vào thực tiễn qua đó nhằm củng cố kiến thức đã học, hình thành kiến thức mới cho sinh viên”8. Điều này làm giảm tính hấp dẫn và hiệu quả của các buổi thực hành. Ngoài ra, hình thức tổ chức dạy học thực hành còn chưa đa dạng, chủ yếu diễn ra trong môi trường hạn chế, thiếu điều kiện thực tế. Việc kiểm tra, đánh giá kết quả học tập thực hành cũng chưa phản ánh đúng năng lực của sinh viên, do hạn chế bởi điều kiện, phương tiện thực hành của môn học.
3. Một số giải pháp
Chiến lước phát triển kinh tế – xã hội 10 năm 2021 – 2030 được đề ra tại Đại hội XIII của Đảng khẳng định: “Thực hiện tốt công tác giáo dục quốc phòng, an ninh, nâng cao nhận thức, trách nhiệm, hành động của toàn dân đối với nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc, củng cố an ninh, quốc phòng”9. Quan điểm của Đảng trở thành định hướng cho công tác Giáo dục quốc phòng và an ninh cho sinh viên hiện nay. Để hiện thực hóa quan điểm của Đảng, đối với việc dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh cho sinh viên nói chung, sinh viên Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng, cần thực hiện tốt các giải pháp sau:
Một là, nâng cao nhận thức cho cán bộ, giảng viên và sinh viên về ý nghĩa, tầm quan trọng của việc nâng cao chất lượng dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh. Đây là yêu cầu cấp thiết nhằm đáp ứng mục tiêu giáo dục toàn diện, gắn lý luận với thực tiễn, nâng cao năng lực quốc phòng cho thế hệ trẻ. Giáo dục quốc phòng và an ninh không chỉ cung cấp tri thức quân sự cơ bản mà còn rèn luyện bản lĩnh chính trị, ý thức kỷ luật, tinh thần yêu nước và trách nhiệm công dân. Việc nâng cao nhận thức của cán bộ, giảng viên về vai trò của thực hành trong Giáo dục quốc phòng và an ninh sẽ giúp họ chủ động đổi mới phương pháp giảng dạy, sử dụng hiệu quả trang thiết bị, mô phỏng các tình huống thực tế nhằm nâng cao chất lượng đào tạo. Đồng thời, nâng cao nhận thức của sinh viên giúp họ có thái độ học tập nghiêm túc, tích cực rèn luyện kỹ năng quân sự, góp phần xây dựng lực lượng dự bị động viên vững mạnh.
Để thực hiện hiệu quả nhiệm vụ này, cần triển khai đồng bộ các giải pháp như tổ chức hội thảo, bồi dưỡng chuyên môn cho giảng viên, lồng ghép nội dung giáo dục quốc phòng và an ninh vào các hoạt động ngoại khóa, và phát động phong trào học tập, rèn luyện thực hành trong sinh viên. Sự nhận thức đầy đủ và đúng đắn của đội ngũ giảng dạy và người học sẽ là nền tảng vững chắc để nâng cao chất lượng dạy học thực hành, qua đó củng cố tiềm lực quốc phòng toàn dân trong tình hình mới.
Hai là, bồi dưỡng nâng cao trình độ, kỹ năng dạy học thực hành cho đội ngũ giảng viên môn Giáo dục quốc phòng và an ninh. Đây là một nhiệm vụ quan trọng nhằm bảo đảm chất lượng đào tạo, đáp ứng yêu cầu giáo dục trong bối cảnh mới. Điều này đòi hỏi giảng viên phải có năng lực hướng dẫn, huấn luyện sinh viên một cách bài bản, khoa học và sát với thực tiễn. Vì vậy, việc bồi dưỡng cần tập trung vào các nội dung như: cập nhật kiến thức chuyên môn về quân sự, quốc phòng – an ninh; nâng cao kỹ năng giảng dạy thực hành, sử dụng thành thạo trang thiết bị huấn luyện và ứng dụng công nghệ vào giảng dạy; rèn luyện kỹ năng tổ chức, quản lý lớp học thực hành một cách khoa học, đảm bảo tính chính xác, an toàn và hiệu quả trong quá trình giảng dạy.
Để thực hiện mục tiêu này, Nhà trường cần thường xuyên cử giảng viên tham gia các chương trình bồi dưỡng định kỳ, các khóa tập huấn chuyên sâu, học tập kinh nghiệm từ các đơn vị quân đội. Đồng thời, khuyến khích giảng viên tham gia học tập nâng cao trình độ, nghiên cứu, ứng dụng các phương pháp giảng dạy hiện đại. Việc ứng dụng mô phỏng, thực tế ảo và công nghệ mô hình hóa vào giảng dạy cũng cần được chú trọng nhằm nâng cao tính trực quan, sinh động của bài giảng. Việc chú trọng bồi dưỡng giảng viên không chỉ góp phần nâng cao chất lượng dạy học thực hành mà còn tạo động lực để đội ngũ giảng dạy không ngừng đổi mới, sáng tạo, qua đó nâng cao hiệu quả giáo dục Giáo dục quốc phòng và an ninh.
Ba là, tiếp tục đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh. Trong dạy học, cần “chú trọng kết hợp linh hoạt giữa lý thuyết và thực hành, chính khóa với ngoại khóa; tăng cường các hoạt động ngoại khóa, tham quan các đơn vị quân đội, công an và di tích lịch sử, văn hóa để củng cố kiến thức, khơi dậy tinh thần yêu nước, truyền thống dựng nước và giữ nước, lòng tự hào, tự tôn dân tộc cho học sinh, sinh viên”10. Do đó, về hình thức tổ chức, cần đa dạng hóa các mô hình dạy học thực hành, kết hợp giữa huấn luyện tập trung tại cơ sở với hoạt động trải nghiệm thực tế tại các đơn vị quân đội, lực lượng vũ trang địa phương. Đồng thơi, thường xuyên tổ chức các cuộc thi, hội thao quân sự, diễn tập xử lý tình huống quốc phòng – an ninh góp phần nâng cao chất lượng thực hành, tạo động lực học tập cho sinh viên.
Bốn là, bảo đảm đầy đủ các điều kiện về trang thiết bị phục vụ hoạt động dạy học thực hành. Đây là yếu tố quan trọng góp phần nâng cao chất lượng đào tạo, giúp sinh viên được rèn luyện trong môi trường thực hành sát với thực tế. Trang thiết bị phục vụ giảng dạy thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh bao gồm: vũ khí, khí tài huấn luyện, thao trường, bãi tập, các phương tiện công nghệ hiện đại như hệ thống mô phỏng, thực tế ảo và phần mềm hỗ trợ huấn luyện. Việc bảo đảm đầy đủ các điều kiện này giúp giảng viên triển khai bài giảng một cách trực quan, sinh động, đồng thời, tạo điều kiện để sinh viên rèn luyện kỹ năng quân sự. Vì vậy, Nhà trường cần có sự quan tâm đầu tư trang thiết bị phục vụ công tác dạy học thực hành môn học, đặc biệt phối hợp chặt chẽ với các đơn vị quân đội, lực lượng vũ trang địa phương để huy động nguồn lực, khai thác hiệu quả các trang thiết bị hiện có. Ngoài ra, Nhà trường cũng cần chú trọng đến việc cập nhật, đổi mới trang thiết bị theo hướng hiện đại hóa, ứng dụng công nghệ số trong giảng dạy thực hành nhằm đáp ứng yêu cầu giảng dạy trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay. Việc bảo đảm đầy đủ các điều kiện về trang thiết bị không chỉ nâng cao hiệu quả dạy học thực hành mà còn góp phần xây dựng môi trường giáo dục Giáo dục quốc phòng và an ninh chuyên nghiệp, chính quy, đáp ứng yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực có kiến thức, kỹ năng và ý thức trách nhiệm đối với sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc.
4. Kết luận
Nhìn chung, việc nâng cao chất lượng dạy học thực hành môn Giáo dục quốc phòng và an ninh tại Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh là một nhiệm vụ quan trọng và cần thiết, góp phần trang bị cho sinh viên những kiến thức, kỹ năng quân sự cơ bản, rèn luyện bản lĩnh, ý thức kỷ luật và tinh thần trách nhiệm đối với nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc. Việc thực hiện các giải pháp đã được đề xuất ở trên không chỉ góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy mà còn giúp sinh viên tiếp thu kiến thức một cách trực quan, sinh động, tăng cường khả năng vận dụng vào thực tế. Để thực hiện thành công các giải pháp trên, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà trường, giảng viên, sinh viên và các cơ quan, đơn vị liên quan nhằm huy động nguồn lực, cải thiện cơ sở vật chất và đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng hiện đại, thực tiễn. Việc nâng cao chất lượng dạy học thực hành giáo dục quốc phòng và an ninh không chỉ mang ý nghĩa giáo dục mà còn đóng góp vào chiến lược xây dựng nền quốc phòng toàn dân, củng cố tiềm lực an ninh quốc gia trong bối cảnh hội nhập và phát triển. Vì vậy, cần tiếp tục đẩy mạnh các giải pháp trên, duy trì sự đổi mới, sáng tạo trong giảng dạy nhằm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của Giáo dục quốc phòng và an ninh hiện nay.
Chú thích:
1. Bài viết này thuộc Đề tài mã số T2024.13.2, thực hiện năm 2024.
2, 3, 7. Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh (2025). Báo cáo số 125/BC-ĐHM ngày 25/01/2025 về kết quả công tác Giáo dục quốc phòng và an ninh; công tác quốc phòng, quân sự; phòng, chống khủng bố học kỳ I năm học 2024 – 2025 và phương hướng nhiệm vụ học kỳ II năm học 2024 – 2025, tr.11, 2, 11.
4, 6, 8. Lê Văn Quý (2025). Kết quả khảo sát thực trạng nâng cao chất lượng dạy học thực hành môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh tại Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay.
5. Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh (2022). Báo cáo số 454/BC-QLĐT ngày 29/11/2022 khảo sát ý kiến của người học về hoạt động giảng dạy của giảng viên, tr. 2.
9. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 278.
10. Nâng cao chất lượng giáo dục quốc phòng và an ninh cho học sinh, sinh viên. http://tapchiqptd.vn/vi/giao-duc-qp-va-an-giao-duc-phap-luat/nang-cao-chat-luong-giao-duc-quoc-phong-va-an-ninh-cho-hoc-sinh-sinh-vien/20175.html.
