ThS. Nguyễn Văn Trưởng
Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ xây dựng – Bộ Xây dựng
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn phát triển mới – kỷ nguyên vươn mình với khát vọng trở thành quốc gia phát triển có thu nhập cao vào năm 2045, doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (startup) giữ vai trò then chốt trong việc thúc đẩy năng lực cạnh tranh quốc gia, xây dựng nền kinh tế tri thức và đóng góp vào sự phát triển bền vững. Bài viết phân tích vai trò của startup trong giai đoạn phát triển mới, những thách thức còn tồn tại, đồng thời đề xuất giải pháp để nâng cao vai trò của lực lượng doanh nghiệp này trong chiến lược phát triển đất nước.
Từ khóa: Khởi nghiệp đổi mới sáng tạo; phát triển kinh tế; năng lực cạnh tranh; quốc gia vươn mình; doanh nghiệp sáng tạo.
1. Doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo – động lực tăng trưởng trong kỷ nguyên mới
Trong bối cảnh toàn cầu đang chuyển dịch mạnh mẽ sang nền kinh tế số và kinh tế xanh, đổi mới sáng tạo đã trở thành yếu tố sống còn để các quốc gia duy trì đà tăng trưởng và nâng cao vị thế trên trường quốc tế. Đối với Việt Nam – có dân số trẻ, tốc độ đô thị hóa nhanh và hội nhập sâu rộng – khởi nghiệp đổi mới sáng tạo là biểu hiện rõ nét của sức sống kinh tế và khát vọng phát triển dân tộc. Vì vậy, “Doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo không chỉ tạo ra sản phẩm, dịch vụ mới mà còn góp phần làm thay đổi phương thức sản xuất, mô hình kinh doanh, từ đó tạo ra các giá trị kinh tế, xã hội và văn hóa mới”1. Các lĩnh vực, như: trí tuệ nhân tạo (AI), Blockchain, fintech, công nghệ y tế, nông nghiệp công nghệ cao đang chứng kiến sự bứt phá của nhiều doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo Việt Nam, khẳng định vị thế ngày càng lớn của hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia.
2. Vai trò của doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo trong “kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”
Trong “Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”, doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, đổi mới sáng tạo và giải quyết các vấn đề xã hội, góp phần quan trọng vào sự phát triển và khẳng định vị thế của đất nước.
Thứ nhất, thúc đẩy đổi mới mô hình tăng trưởng. Do đó, “Doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo là lực lượng tiên phong trong chuyển đổi từ mô hình tăng trưởng dựa vào khai thác tài nguyên và lao động giá rẻ sang mô hình dựa vào tri thức, công nghệ và đổi mới sáng tạo”2. Nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, đang hướng tới việc thay đổi mô hình tăng trưởng kinh tế từ dựa vào khai thác tài nguyên thiên nhiên, lao động giá rẻ sang mô hình dựa vào tri thức, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Điều này có nghĩa là thay vì tập trung vào việc khai thác tài nguyên và sử dụng lao động giá rẻ để sản xuất hàng hóa, các quốc gia sẽ tập trung vào việc phát triển công nghệ, sản xuất các sản phẩm, dịch vụ có giá trị gia tăng cao, dựa trên nền tảng tri thức và đổi mới sáng tạo.
Các doanh nghiệp khởi nghiêp, đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực công nghệ số, AI, Blockchain, công nghệ sinh học… đang tạo ra giá trị gia tăng cao và tác động lan tỏa đến nhiều ngành kinh tế khác. Qua đó, góp phần tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng hiện đại, sáng tạo và bền vững.
Thứ hai, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đã tạo ra một môi trường cạnh tranh lành mạnh, buộc các doanh nghiệp truyền thống phải cải tiến sản phẩm và tối ưu hóa hoạt động để thích ứng và tồn tại. Điều này thúc đẩy sự phát triển chung của thị trường và nền kinh tế.
(1) Tạo ra môi trường cạnh tranh: các startup với những ý tưởng mới, sản phẩm độc đáo và công nghệ tiên tiến sẽ tạo ra sự cạnh tranh gay gắt với các doanh nghiệp truyền thống. Điều này buộc các doanh nghiệp này phải liên tục đổi mới, cải tiến sản phẩm, dịch vụ, quy trình để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường và cạnh tranh hiệu quả hơn.
(2) Thúc đẩy cải tiến sản phẩm: để tồn tại và phát triển, các doanh nghiệp truyền thống phải chú trọng vào việc nâng cao chất lượng sản phẩm, dịch vụ, tìm kiếm những giải pháp sáng tạo để tạo ra sự khác biệt so với các đối thủ cạnh tranh. Điều này dẫn đến sự đa dạng hóa sản phẩm, dịch vụ, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người tiêu dùng.
(3) Tối ưu hóa vận hành: để cạnh tranh hiệu quả, các doanh nghiệp truyền thống phải tối ưu hóa quy trình sản xuất, quản lý, phân phối, giảm chi phí, nâng cao hiệu quả hoạt động. Điều này có thể bao gồm việc ứng dụng công nghệ mới, cải tiến quy trình làm việc, đào tạo lại đội ngũ nhân viên.
(4) Thúc đẩy tăng trưởng kinh tế: sự cạnh tranh lành mạnh và sự đổi mới liên tục của các doanh nghiệp sẽ thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế, tạo ra nhiều việc làm, thu hút đầu tư và nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế.
Thứ ba, tạo việc làm, thu hút nhân tài, giữ chân trí thức trẻ. Các doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo thu hút đông đảo giới trẻ, đặc biệt là lực lượng trí thức trẻ trong và ngoài nước, đóng góp vào việc hình thành đội ngũ nhân lực chất lượng cao cho đất nước. Bên cạnh đó, các startup truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ dấn thân, sáng tạo và xây dựng ước mơ lớn; doanh nghiệp khởi nghiệp trở thành bệ phóng cho tài năng Việt, giúp giữ chân và phát huy trí tuệ trẻ trong nước thay vì chảy máu chất xám ra nước ngoài.
Thực tế đã chứng minh trong những năm qua, môi trường doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo năng động cũng góp phần hình thành thế hệ doanh nhân đổi mới (những người có thể dẫn dắt nền kinh tế Việt Nam trong tương lai). Môi trường khởi nghiệp năng động thực sự đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành thế hệ doanh nhân đổi mới, những người có khả năng dẫn dắt nền kinh tế Việt Nam trong tương lai. Các startup không chỉ tạo ra sản phẩm và dịch vụ mới mà còn thúc đẩy sự đổi mới, sáng tạo và tinh thần kinh doanh trong toàn xã hội. Bên cạnh đó, sự lan tỏa tinh thần khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo đến các thế hệ nối tiếp đã tạo ra một cộng đồng doanh nghiệp năng động và bền vững.
Thứ tư, giải quyết vấn đề xã hội bằng giải pháp sáng tạo. Nhiều doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo không chỉ hướng đến lợi nhuận mà còn giải quyết các vấn đề xã hội. Các startup hiện nay tập trung vào mục tiêu lợi nhuận mà còn hướng đến việc giải quyết các vấn đề xã hội, đặc biệt, trong lĩnh vực y tế, giáo dục, môi trường và nông nghiệp sạch đang ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp các giải pháp thông minh, chi phí thấp và dễ tiếp cận, từ đó, tận dụng công nghệ để giải quyết các vấn đề cấp thiết, mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng.
Thứ năm, góp phần xây dựng thương hiệu quốc gia sáng tạo. Khi các doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo Việt Nam đạt thành tựu quốc tế (như gọi vốn thành công, giải thưởng sáng tạo, mở rộng thị trường toàn cầu), hình ảnh một Việt Nam năng động, sáng tạo và đổi mới được củng cố. Đây là cơ sở để nâng cao “sức mạnh mềm” quốc gia trong kỷ nguyên hội nhập. Các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo có khả năng thu hút, thuyết phục và ảnh hưởng đến các quốc gia khác thông qua các yếu tố văn hóa, chính trị, xã hội và kinh tế, thay vì sử dụng các biện pháp cưỡng ép. Đây là một yếu tố quan trọng để Việt Nam nâng cao vị thế và khẳng định bản sắc trên trường quốc tế. Sự hiện diện của doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo Việt tại các sân chơi toàn cầu giúp củng cố vị thế dân tộc trên bản đồ kinh tế tri thức.
Thứ sáu, thúc đẩy phát triển khu vực kinh tế tư nhân hiện đại. Các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo là biểu hiện rõ ràng của khu vực kinh tế tư nhân đổi mới, có năng lực công nghệ, tư duy toàn cầu và quản trị hiện đại. Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 04/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân thể hiện sự thay đổi trong tư duy của Đảng và Nhà nước, từ chỗ hạn chế kinh tế tư nhân sang coi trọng và khuyến khích phát triển, ghi nhận những đóng góp to lớn của khu vực này vào sự phát triển kinh tế – xã hội. Đây là quan điểm quan trọng để doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo lấy đà trong kỷ nguyên mới của dân tộc. Kinh tế tư nhân nói chung và doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo nói riêng được xem là một động lực quan trọng để thúc đẩy đổi mới sáng tạo, ứng dụng khoa học – công nghệ, và tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu.
3. Tháo gỡ rào cản để doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong kỷ nguyên mới
Để các startup thực sự trở thành động lực phát triển quốc gia, cần một chiến lược mạnh mẽ và đồng bộ trong việc tháo gỡ những rào cản đang kìm hãm sự bứt phá thì cần tập trung triển khai vào một số nội dung sau:
Một là, tháo gỡ về thể chế, hành lang pháp lý. Thiết lập hành lang pháp lý đồng bộ: hành lang pháp lý còn nhiều khoảng trống trong quy định pháp luật đối với mô hình kinh doanh mới, như: startup công nghệ, mô hình kinh tế chia sẻ, tài chính số…
Hiện nay, chưa có một đạo luật riêng điều chỉnh toàn diện về khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, trong khi các quy định hiện hành chưa theo kịp thực tiễn phát triển nhanh chóng của doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Cần nhanh chóng ban hành các văn bản quy phạm pháp luật về khởi nghiệp sáng tạo, xây dựng cơ chế sandbox cho các mô hình kinh doanh mới, đơn giản hóa thủ tục đầu tư và hỗ trợ pháp lý cho startup. Đồng thời, cần bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và nhà đầu tư mạo hiểm, thông qua cơ chế giải quyết tranh chấp minh bạch, đăng ký sáng chế nhanh, đơn giản hóa thủ tục góp vốn, thoái vốn.
Hai là, cải thiện khả năng tiếp cận tài chính và đầu tư mạo hiểm. Phát triển thị trường vốn cho khởi nghiệp, thành lập các quỹ đầu tư mạo hiểm nhà nước, quỹ đầu tư thiên thần, và khuyến khích các định chế tài chính đầu tư vào giai đoạn sớm của startup. Trong đó, cần:
(1) Tăng cường ưu đãi về thuế và tín dụng: miễn giảm thuế cho doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong những năm đầu hoạt động; mở rộng gói tín dụng ưu đãi dành riêng cho startup.
(2) Phát triển thị trường thứ cấp cho doanh nghiệp khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo: thiết lập sàn giao dịch riêng hoặc chuyên mục niêm yết cho startup trên thị trường chứng khoán, tạo điều kiện gọi vốn quy mô lớn và minh bạch.
Ba là, phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp toàn diện và bền vững. Xây dựng mạng lưới trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia và địa phương. Các trung tâm này cần kết nối giữa doanh nghiệp – viện nghiên cứu – trường đại học – nhà nước – nhà đầu tư. Trong kỷ nguyên kinh tế tri thức và chuyển đổi số, việc xây dựng mạng lưới trung tâm đổi mới sáng tạo đóng vai trò nền tảng để thúc đẩy phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp, nâng cao năng lực cạnh tranh và tạo động lực cho tăng trưởng bền vững của quốc gia. Để doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo vươn lên mạnh mẽ, cần một hệ thống trung tâm đổi mới sáng tạo có quy mô, định hướng chiến lược và sự kết nối toàn diện giữa Trung ương – địa phương – khu vực tư nhân – học thuật. Cụ thể:
(1) Đẩy mạnh kết nối và chia sẻ dữ liệu mở: nền tảng cho startup sáng tạo trên nền dữ liệu. Trong bối cảnh chuyển đổi số toàn diện và sự trỗi dậy của nền kinh tế dữ liệu, dữ liệu trở thành “nguồn tài nguyên chiến lược mới”3. Đối với doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, khả năng tiếp cận và khai thác dữ liệu (đặc biệt là dữ liệu công và dữ liệu mở – đóng vai trò then chốt để phát triển sản phẩm, tối ưu mô hình kinh doanh, cá nhân hóa dịch vụ và tạo ra giá trị mới). Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy, việc chia sẻ và kết nối dữ liệu giữa các cơ quan nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng vẫn còn manh mún, phân mảnh và thiếu tính liên thông.
Việc chia sẻ và kết nối dữ liệu mở không chỉ là điều kiện kỹ thuật mà còn là biểu hiện của một chính phủ kiến tạo, minh bạch và đồng hành với đổi mới sáng tạo. Khi nền tảng dữ liệu công và công cụ số được mở rộng, startup Việt sẽ có thêm “nhiên liệu tri thức”4 để tăng tốc, từ đó phát huy vai trò dẫn dắt trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
(2) Phát triển hệ sinh thái cố vấn (mentor) chuyên nghiệp: kết nối startup với các doanh nhân, nhà khoa học, chuyên gia công nghệ trong và ngoài nước để đồng hành trong phát triển. Một trong những yếu tố sống còn trong sự phát triển của doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo không chỉ là vốn hay công nghệ mà còn là sự đồng hành của những người đi trước – các cố vấn (mentor).
Trong bối cảnh hệ sinh thái khởi nghiệp tại Việt Nam đang phát triển nhanh chóng nhưng thiếu chiều sâu, việc xây dựng một mạng lưới mentor chuyên nghiệp đóng vai trò then chốt giúp nâng cao năng lực, giảm rủi ro thất bại và tạo bệ đỡ cho startup vươn ra thị trường khu vực và quốc tế.
Bốn là, nâng cao năng lực cho đội ngũ sáng lập và nhân lực khởi nghiệp. Đưa tinh thần khởi nghiệp vào giáo dục phổ thông và đại học: hình thành tư duy sáng tạo, kỹ năng khởi nghiệp và tinh thần dấn thân từ sớm cho thế hệ trẻ. Đây là một xu hướng tích cực, nhằm trang bị cho thế hệ trẻ tư duy sáng tạo, kỹ năng khởi nghiệp và tinh thần dấn thân ngay từ sớm. Điều này không chỉ giúp các bạn trẻ có thêm cơ hội phát triển bản thân mà còn góp phần thúc đẩy sự đổi mới và phát triển kinh tế – xã hội của đất nước.
Thực hiện các chương trình đào tạo cho các Starup nên tập trung vào các khía cạnh quan trọng,như: tài chính, chiến lược, pháp lý, phát triển sản phẩm và gọi vốn. Điều này giúp các startup có thể xây dựng nền tảng vững chắc để phát triển, đặc biệt là trong giai đoạn đầu.
Đối với hỗ trợ chuyển giao công nghệ giữa các viện/trường với startup cần đơn giản hóa cơ chế chia sẻ lợi ích và thương mại hóa tài sản trí tuệ trong khu vực công. Trong đó, để thúc đẩy chuyển giao công nghệ từ viện/trường cho startup, cần đơn giản hóa cơ chế chia sẻ lợi ích và thương mại hóa tài sản trí tuệ, đặc biệt trong khu vực công. Điều này bao gồm việc xây dựng các quy trình minh bạch và dễ thực hiện, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thương mại hóa kết quả nghiên cứu và bảo đảm sự công bằng trong phân chia lợi nhuận giữa các bên liên quan.
Năm là, kết nối startup với chiến lược quốc gia và thị trường công. Để lồng ghép khởi nghiệp sáng tạo vào các chiến lược phát triển ngành, địa phương, cần đưa tiêu chí đổi mới sáng tạo trở thành ưu tiên trong chương trình phát triển kinh tế – xã hội. Điều này bao gồm việc xây dựng chính sách khuyến khích, hỗ trợ khởi nghiệp, đặc biệt là trong các lĩnh vực công nghệ số và chuyển đổi số, đồng thời tạo ra môi trường thuận lợi để các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa có thể phát triển và mở rộng quy mô, như:
(1) Ưu tiên sản phẩm đổi mới trong đấu thầu, mua sắm công: tạo thị trường ban đầu cho startup thông qua đơn đặt hàng từ khu vực công, đặc biệt trong giáo dục, y tế, nông nghiệp. Việc ưu tiên sản phẩm đổi mới sáng tạo trong đấu thầu, mua sắm công, đặc biệt trong các lĩnh vực như giáo dục, y tế và nông nghiệp có thể tạo ra một thị trường ban đầu quan trọng cho các startup. Điều này không chỉ giúp các doanh nghiệp khởi nghiệp tiếp cận được nguồn đơn hàng từ khu vực công mà còn thúc đẩy sự phát triển của các sản phẩm, dịch vụ mang tính đổi mới, sáng tạo.
(2) Thúc đẩy doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo “go global”: Tăng cường ngoại giao đổi mới sáng tạo, “xúc tiến thương mại, hỗ trợ pháp lý – thị trường – thương hiệu để doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo Việt vươn ra thế giới”5. Tăng cường hợp tác quốc tế, kết nối các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo Việt với các đối tác, nhà đầu tư tiềm năng trên thế giới thông qua các hoạt động ngoại giao, hội nghị, triển lãm quốc tế, và các chương trình trao đổi, hợp tác nghiên cứu và phát triển.
4. Kết luận
Trong hành trình vươn mình của dân tộc, doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo không chỉ là một lực lượng kinh tế mới mà còn là biểu tượng của tinh thần dân tộc, khát vọng vươn lên và năng lực sáng tạo không giới hạn của con người Việt Nam. Việc nâng cao vai trò của lực lượng này không chỉ là nhiệm vụ phát triển kinh tế mà còn là bước đi chiến lược để hiện thực hóa khát vọng Việt Nam hùng cường vào giữa thế kỷ XXI.
Chú thích:
1. Quốc hội (2017). Luật Hỗ trợ Doanh nghiệp nhỏ và vừa năm 2017.
2. Thủ tướng Chính phủ (2016). Quyết định số 844/QĐ-TTg ngày 19/5/2016 về việc phê duyệt Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025”.
3. Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2021). Báo cáo Đánh giá hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo Việt Nam. Hà Nội.
4. Một số nội dung cơ bản về kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc; những định hướng chiến lược đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.https://www.tapchicongsan.org.vn/media-story/-/asset_publisher/V8hhp4dK31Gf/content/ky-nguyen-moi-ky-nguyen-vuon-minh-cua-dan-toc-ky-nguyen-phat-trien-giau-manh-duoi-su-lanh-dao-cam-quyen-cua-dang-cong-san-xay-dung-thanh-cong-nuoc-vie
5. Thủ tướng làm việc với doanh nghiệp nhà nước về chuyển đổi số, thúc đẩy tăng trưởng. https://baochinhphu.vn/tong-thuat-thu-tuong-lam-viec-voi-doanh-nghiep-nha-nuoc-ve-chuyen-doi-so-thuc-day-tang-truong-10225041505223062.htm
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2024). Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.
2. Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2025). Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 04/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân.
3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I, II. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật.
