TS. Lê Văn Từ
Phân hiệu Học viện Hành chính và Quản trị công tại tỉnh Đắk Lắk
(Quanlynhanuoc.vn) – An ninh phi truyền thống, như: biến đổi khí hậu, an ninh mạng, tội phạm xuyên quốc gia đang đe dọa sự phát triển của các quốc gia, trong đó có Việt Nam. Các vấn đề này có tính xuyên quốc gia, phức tạp và khó dự báo, gây tác động tiêu cực đến kinh tế, chính trị, xã hội, và môi trường. Tại Việt Nam, tình trạng xâm nhập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long làm giảm năng suất nông nghiệp, các vụ tấn công mạng gây thiệt hại đối với nền kinh tế số, tội phạm ma túy xuyên biên giới gây bất ổn. Trước bối cảnh đó, Việt Nam đã ban hành Chiến lược quốc gia đến năm 2030, nhằm phòng ngừa, ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống.
Từ khóa: An ninh phi truyền thống, mối đe dọa, tác động đa chiều, năng lực ứng phó, chiến lược quốc gia.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh thế giới đang trải qua những biến đổi sâu sắc, từ cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đến đại dịch toàn cầu và biến đổi khí hậu, khái niệm an ninh quốc gia đã mở rộng vượt ra ngoài các mối đe dọa truyền thống như chiến tranh quân sự hay xâm lược lãnh thổ. Các vấn đề an ninh phi truyền thống nổi lên như những thách thức mới, ảnh hưởng trực tiếp đến sự ổn định kinh tế – xã hội, môi trường và con người. Liên Hợp quốc xác định các nguy cơ an ninh phi truyền thống, bao gồm: khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, biến đổi khí hậu, an ninh mạng, đại dịch, an ninh lương thực – nguồn nước, di cư bất hợp pháp và các vấn đề kinh tế toàn cầu. Những thách thức này không chỉ đe dọa đến an ninh con người mà còn cản trở quá trình phát triển kinh tế – xã hội, làm suy yếu nền tảng ổn định quốc gia, nhất là ở các nước đang phát triển như Việt Nam1.
Theo Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), các mối đe dọa an ninh phi truyền thống gây thiệt hại nghiêm trọng cho kinh tế thế giới, với tổn thất ước tính khoảng 375 tỷ USD mỗi tháng và làm giảm 12 nghìn tỷ USD và tổng sản phẩm quốc nội (GDP) toàn cầu trong giai đoạn 2020-2021. Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) cho rằng thiệt hại do đại dịch Covid-19 lớn gấp bốn lần cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu trong năm 2008. Covid-19 cũng làm gia tăng làn sóng di cư, đẩy mạnh tình trạng nghèo đói; riêng phụ nữ toàn cầu chịu ảnh hưởng nặng nề với tỷ lệ nghèo tăng 9%, tương ứng 47 triệu phụ nữ rơi vào cảnh nghèo đói2. Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu tiếp tục là mối đe dọa hàng đầu, gây ra các hiện tượng thời tiết cực đoan, như: lũ lụt ở châu Âu, hạn hán kéo dài ở châu Phi, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống và sản xuất của hàng tỷ người.
Tại Việt Nam, an ninh phi truyền thống mang những đặc thù riêng do vị trí địa lý đặc biệt, nền kinh tế đang phát triển và hội nhập quốc tế sâu rộng. Biến đổi khí hậu dẫn đến tình trạng xâm nhập mặn tại đồng bằng sông Cửu Long làm giảm sản lượng lúa quốc gia, đe dọa an ninh lương thực của hàng triệu nông dân. Tội phạm ma túy xuyên biên giới gia tăng mạnh qua các tuyến biên giới Lào và Campuchia tiềm ẩn nguy cơ gây mất ổn định xã hội3. So với các nước phát triển như Mỹ hay châu Âu, Việt Nam hạn chế về nguồn lực công nghệ cao, khiến việc ứng phó với các thách thức an ninh phi truyền thống gặp nhiều khó khăn..
Dự báo đến năm 2030, an ninh phi truyền thống sẽ tiếp tục diễn biến phức tạp với nguy cơ xuất hiện các đại dịch mới và cuộc tấn công mạng quy mô lớn, cùng các tác động khó lường từ căng thẳng chính trị. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các ngành và các quốc gia để ứng phó kịp thời. Việc nghiên cứu ảnh hưởng của an ninh phi truyền thống đến phát triển quốc gia không chỉ giúp nhận diện rủi ro mà còn góp phần xây dựng chính sách ứng phó hiệu quả, bảo đảm sự phát triển bền vững. Bài viết phân tích sự xuất hiện, đặc điểm và tác động của an ninh phi truyền thống; đồng thời, đề xuất các biện pháp, giải pháp cụ thể nhằm nâng cao khả năng ứng phó cho Việt Nam.
2. Sự xuất hiện và đặc điểm của các vấn đề an ninh phi truyền thống
2.1. Sự xuất hiện các vấn đề an ninh phi truyền thống
Khái niệm an ninh phi truyền thống xuất hiện từ những năm 90 thế kỷ XX, sau khi chiến tranh lạnh kết thúc, khi thế giới bước vào giai đoạn toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. Sự xuất hiện của an ninh phi truyền thống gắn liền với sự phát triển của công nghệ số, đô thị hóa nhanh chóng và biến đổi môi trường toàn cầu. Trên thế giới, các mối đe dọa an ninh phi truyền thống bắt nguồn từ các sự kiện như: vụ khủng bố ngày 11/9/2001 tại Mỹ dẫn đến “Chiến tranh chống Khủng bố toàn cầu”; đại dịch SARS năm 2003 và đại dịch Covid-19 năm 2020, đều có khả năng lan rộng nhanh chóng xuyên biên giới. Tại châu Á, tội phạm xuyên quốc gia như buôn người và ma túy từ khu vực “Tam giác Vàng” tiếp tục là mối đe dọa nghiêm trọng đến ổn định xã hội và an ninh khu vực.
Tại Việt Nam, an ninh phi truyền thống xuất hiện muộn hơn nhưng nhanh chóng trở nên cấp bách trong bối cảnh hội nhập sâu rộng vào cộng đồng ASEAN và các hiệp định thương mại tự do như Hiệp định Đối tác toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương. Từ năm 2000, biến đổi khí hậu bắt đầu ảnh hưởng rõ với mực nước biển dâng trung bình 3-5mm/năm, cao hơn mức trung bình toàn cầu, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp và cư dân vùng ven biển.
2.2. Đặc điểm các vấn đề an ninh phi truyền thống
(a) Tính xuyên quốc gia và toàn cầu hóa.
Khác với an ninh truyền thống tập trung vào chủ quyền lãnh thổ, thì an ninh phi truyền thống xuất hiện các mối đe dọa như biến đổi khí hậu không bị giới hạn biên giới, ảnh hưởng đến tất cả các quốc gia, thường bắt nguồn từ yếu tố phi quân sự như môi trường, kinh tế, xã hội và ảnh hưởng đến nhiều quốc gia cùng lúc. Ví dụ, biến đổi khí hậu gây mực nước biển dâng ảnh hưởng đến hàng triệu cư dân ven biển, Ở Việt Nam, đặc trưng là phụ thuộc vào sông Mekong, vì vậy, các tỉnh đồng bằng sông Cửu long là bị thiệt hại nặng nề.
(b) Tính đa dạng và phức tạp.
An ninh phi truyền thống bao gồm nhiều lĩnh vực, như: môi trường, kinh tế, xã hội, y tế và không gian mạng. Những vấn đề này thường đan xen, tác động lẫn nhau, chẳng hạn như biến đổi khí hậu dẫn đến mất an ninh lương thực và xung đột xã hội. Ở Việt Nam, quá trình đô thị hóa nhanh dự báo đạt 70% dân số vào năm 2030, tình trạng ô nhiễm không khí ở các thành phố lớn thường cao gấp 5 lần tiêu chuẩn WHO, làm gia tăng tính phức tạp của an ninh phi truyền thống so với nhiều quốc gia Châu Âu có hệ thống quản lý môi trường nghiêm ngặt4.
(c) Lấy con người làm trung tâm.
An ninh phi truyền thống nhấn mạnh sự an toàn và phát triển bền vững của cá nhân, cộng đồng, thay vì chỉ tập trung vào nhà nước. Cách tiếp cận này phù hợp với định hướng của Chương trình Phát triển bền vững 2030 của Liên Hợp quốc, bảo vệ cá nhân khỏi nghèo đói và bất bình đẳng. Ở Việt Nam, bảo đảm an ninh con người ở vùng sâu vùng xa, như chương trình hỗ trợ đồng bào dân tộc thiểu số chống thiên tai, khác với một số quốc gia tập trung chủ yếu vào vấn đề đô thị.
(d) Tốc độ lan truyền nhanh và khó dự báo.
Nhờ sự hỗ trợ của công nghệ số, các mối đe dọa như tấn công mạng có thể xảy ra tức thì, gây thiệt hại lớn mà không cần lực lượng quân sự. Đặc điểm này càng rõ nét tại Việt Nam, nơi hạ tầng số chưa đồng bộ, dẫn đến lỗ hổng lớn, nguy cơ lộ dữ liệu và gián đoạn hệ thống thông tin.
Những đặc điểm này làm cho an ninh phi truyền thống trở thành thách thức lớn hơn so với an ninh truyền thống, đòi hỏi sự hợp tác quốc tế và chính sách linh hoạt.
3. Thực trạng tác động của các vấn đề an ninh phi truyền thống đến sự phát triển quốc gia
Các vấn đề an ninh phi truyền thống tác động đa chiều đến sự phát triển quốc gia, từ lĩnh vực kinh tế – xã hội đến chính trị và môi trường.
Thứ nhất, tác động về kinh tế: an ninh phi truyền thống gây tổn thất trực tiếp và gián tiếp ảnh hưởng đến tăng trưởng bền vững. Biến đổi khí hậu dẫn đến thiên tai, làm giảm năng suất nông nghiệp, ảnh hưởng đến GDP. Tại các quốc gia châu Á, tình trạng thiếu hụt an ninh nguồn nước, ô nhiễm môi trường, suy thoái tài nguyên đã làm chậm lại tăng trưởng kinh tế ở nhiều quốc gia. An ninh mạng gây thiệt hại hàng tỷ USD mỗi năm do tấn công mã độc, làm gián đoạn hoạt động doanh nghiệp, thương mại và chuỗi cung ứng toàn cầu. Ở Việt Nam, phụ thuộc vào thương mại quốc tế (kim ngạch xuất nhập khẩu GDP chiếm khoảng 200%). Biến đổi khí hậu làm giảm 1-3% GDP/năm ở đồng bằng sông Cửu Long do mất mùa lúa. Tội phạm ma túy làm tăng chi phí an ninh biên giới5.
Thứ hai, tác động về xã hội: an ninh phi truyền thống làm gia tăng bất bình đẳng và tiềm ẩn nguy cơ bất ổn. Đại dịch Covid-19 đã đẩy hàng triệu người vào cảnh nghèo đói, làm gián đoạn hệ thống giáo dục và y tế. Di cư bất hợp pháp do biến đổi khí hậu áp lực lên hạ tầng đô thị và dịch vụ xã hội, già hóa dân số đặt ra thách thức đối với thị trường lao động ở nhiều quốc gia. Buôn người từ biên giới, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em vẫn là vấn đề đáng lo ngại.
Thứ ba, tác động về chính trị: an ninh phi truyền thống có thể gây mất ổn định chính trị, như khủng bố hoặc tội phạm xuyên quốc gia làm giảm niềm tin của người dân vào chính phủ, làm ảnh hưởng đến hợp tác quốc tế. Đối với Việt Nam, các vấn đề như tranh chấp Biển Đông có thể dẫn đến căng thẳng biên giới, biển đảo ảnh hưởng quan hệ giữa các nước trong khu vực.
Thứ tư, tác động về môi trường: ô nhiễm môi trường và suy giảm đa dạng sinh học đe dọa nguồn tài nguyên gây ra những hệ lụy ảnh hưởng lâu dài đến phát triển bền vững. Ở Việt Nam, tình trạng ô nhiễm sông ngòi và nguồn nước, trong đó có khoảng 80% sông, hồ bị ô nhiễm, đặt ra thách thức lớn đối với hệ sinh thái và cộng đồng.
Để ứng phó hiệu quả với an ninh phi truyền thống, các quốc gia cần triển khai chiến lược tổng thể. Ở cấp độ quốc tế, hợp tác thông qua Liên Hợp quốc, ASEAN để chia sẻ thông tin và tài nguyên. Ở trong nước, Việt Nam thực hiện Chiến lược Quốc gia phòng ngừa và ứng phó với an ninh phi truyền thống đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 theo Nghị quyết số 147/NQ-CP ngày 27/5/2025 của Chính phủ, tập trung rà soát hoàn thiện pháp luật, xây dựng hệ thống cảnh báo, nâng cao năng lực quản lý rủi ro, tăng cường truyền thông và giáo dục cộng đồng.
4. Một số giải pháp
Trong bối cảnh Việt Nam đang phục hồi sau đại dịch và đối mặt với biến đổi khí hậu cũng như các vấn đề an ninh phi truyền thống đã phân tích ở trên, để ứng phó với những tác động không mong muốn ảnh hưởng tới sự phát triển của quốc gia, cần tiến hành đồng bộ một số giải pháp sau:
Một là, hoàn thiện hệ thống pháp luật và cơ chế quản lý: từ nay đến năm 2026, rà soát toàn bộ các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến an ninh phi truyền thống, như: Luật An ninh mạng năm 2018 và Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, các văn bản quy phạm pháp luật về phòng, chống tội phạm xuyên quốc gia. Hướng đến năm 2030, hoàn thiện hệ thống cảnh báo sớm quốc gia đối với các nguy cơ như thiên tai, dịch bệnh và tấn công mạng, 100% địa bàn trọng điểm về các đe dọa an ninh phi truyền thống được bố trí hệ thống theo dõi, giám sát và cảnh báo sớm trong các lĩnh vực: địa chất, biến đổi khí hậu, môi trường, nguồn nước, năng lượng, y tế và phòng, chống tội phạm. Hình thành cơ sở dữ liệu liên quan các đe dọa an ninh phi truyền thống trong Trung tâm Dữ liệu quốc gia hướng đến hệ thống dữ liệu liên thông, đầy đủ, đồng bộ cả về chiều dọc (từ trung ương xuống địa phương) và chiều ngang (liên bộ, liên ngành)6.
Hai là, nâng cao năng lực ứng phó và giáo dục cộng đồng: việc đầu tư vào hạ tầng công nghệ số để giám sát an ninh mạng, đào tạo lực lượng chuyên trách. Đặt trọng tâm vào việc giải quyết các vấn đề lớn như Ở đồng Bằng Sông Cửu Long, biến đổi khí hậu gây xâm nhập mặn ảnh hưởng đến 40% sản lượng lúa, do đó, cần triển khai dự án chuyển đổi nông nghiệp bền vững, như canh tác giống chịu mặn, hướng đến mục tiêu an ninh lương thực đến năm 2030. Với đặc thù về địa lý – kinh tế – xã hội ở Việt Nam, các chương trình ứng phó cần tập trung vào cộng đồng nông thôn, chống thiên tai, tăng cường đào tạo linh động để đối phó những biến động của môi trường7.
Ba là, tăng cường và mở rộng hợp tác quốc tế: Việt Nam cần tham gia sâu hơn vào cơ chế hợp tác trong ASEAN và các diễn đàn toàn cầu về biến đổi khí hậu (như COP). Hợp tác với Mỹ và EU trong an ninh mạng, chia sẻ dữ liệu về tin tặc, nhằm bảo vệ kinh tế số đang phát triển nhanh chóng hoặc hợp tác vùng Mekong nhằm quản lý nguồn nước và giảm tác động từ các dự án thủy điện nguồn.
Bốn là, tích hợp an ninh phi truyền thống vào chiến lược phát triển quốc gia: Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030, 100% địa bàn trọng điểm phải có kế hoạch ứng phó an ninh phi truyền thống, bao gồm khu vực biên giới nơi tội phạm xuyên quốc gia hoạt động mạnh, và các tỉnh ven biển chịu tác động của xâm nhập mặn. Chương trình quốc gia về thích ứng với biến đổi khí hậu cần chuyển từ trạng thái “ứng phó thụ động” sang “quản lý rủi ro chủ động”8. Những đề xuất này góp phần nâng cao khả năng chống chịu của quốc gia, tạo tiền đề để Việt Nam chuyển hóa thách thức thành động lực phát triển trong dài hạn, hướng tới mục tiêu trở thành nước phát triển vào năm 2045.
5. Kết luận
Các vấn đề an ninh phi truyền thống đang tác động sâu sắc tới sự phát triển của mọi quốc gia, trong đó có Việt Nam. Tính chất phức tạp, đa ngành và khó dự báo của an ninh phi truyền thống đòi hỏi cách tiếp cận toàn diện, linh hoạt và sáng tạo. Chiến lược quốc gia về phòng ngừa và ứng phó an ninh phi truyền thống đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã tạo nền tảng quan trọng cho công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, để hiện thực hóa mục tiêu phát triển bền vững, cần sự vào cuộc đồng bộ, quyết liệt của cả hệ thống chính trị, cộng đồng doanh nghiệp và toàn xã hội nhằm nâng cao năng lực ứng phó, tăng cường hợp tác và phát huy các nguồn lực quốc gia trong bối cảnh mới.
Chú thích:
1, 2, 4. An ninh phi truyền thống, nhận dạng nguy cơ thách thức. https://hvcsnd.edu.vn/an-ninh-phi-truyen-thong-nhan-dang-nguy-co-thach-thuc-dinh-huong-giai-phap-dam-bao-an-ninh-quoc-gia-trong-tinh-hinh-11948
3, 5. Vũ Đức Cường (2023). Tác động của các yếu tố phi truyền thống đến phát triển kinh tế xã hội vùng Đồng bằng sông Cửu Long. https://opac.nlv.gov.vn/chi-tiet-tai-lieu/tac-dong-cua-cac-yeu-to-an-ninh-phi-truyen-thong-den-phat-trien-kinh-te-xa-hoi-vung-dong-bang-song-cuu-long-202510344610518142931
6, 7, 8. Chiến lược quốc gia ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống. https://vneconomy.vn/chien-luoc-quoc-gia-ung-pho-voi-cac-de-doa-an-ninh-phi-truyen-thong.htm.
Tài liệu tham khảo:
1. Chính phủ (2025). Nghị quyết số 147/NQ-CP ngày 27/5/2025 Ban hành Chiến lược tổng thể quốc gia phòng ngừa, ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
2. Quốc hội (2018). Luật An ninh mạng năm 2018.
3. Quốc hội (2020). Luật Bảo vệ môi trường năm 2020.
4. Bảo đảm an ninh phi truyền thống trong bối cảnh hiện nay. https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/quoc-phong-an-ninh-oi-ngoai1/-/2018/1026702/view content.
5. Những yếu tố an ninh phi truyền thống tác động đến Việt Nam trong kỷ nguyên vươn mình. https://congan.com.vn/tin-chinh/nhung-yeu-to-an-ninh-phi-truyen-thong-tac-dong-den-viet-nam-trong-ky-nguyen-vuon-minh_182620.html.
