(QLNN) – Ở Việt Nam, vấn đề phân cấp quản lý nhà nước cho chính quyền địa phương là một đòi hỏi tất yếu. Tuy nhiên, quan niệm về phân cấp, phân cấp quản lý nhà nước còn nhiều ý kiến khác nhau. Do đó, việc tìm hiểu và nhất quán những quan điểm này cũng như nguyên tắc phân cấp quản lý nhà nước là điều cần thiết, bởi trên cơ sở đó sẽ xác định được xu hướng và bài học kinh nghiệm trong việc phân cấp quản lý nhà nước cho chính quyền địa phương.
Quan niệm về phân cấp, phân cấp quản lý nhà nước ở Việt Nam
Trong quá trình xây dựng bộ máy và tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước, khái niệm phân cấp được nghiên cứu, trao đổi khá rộng rãi. Có quan niệm cho rằng, phân cấp được hình thành theo hai hướng: hướng nằm ngang là sự phân chia căn cứ vào sự khác nhau của các công việc trong một cấp; hướng nằm dọc là sự phân chia theo cơ cấu thứ bậc công việc giữa các cấp khác nhau…1.
Theo Từ điển tiếng Việt, phân cấp được hiểu là “phân chia thành nhiều cấp, nhiều hạng”2. Quan niệm khác lại cho rằng, phân cấp là việc phân công chức năng, phân định nhiệm vụ, quyền hạn cho từng cấp hành chính để quản lý đất nước được thuận lợi và hiệu quả hơn3.
Về cơ bản, khái niệm phân cấp thường đi liền với khái niệm phân cấp quản lý nhà nước (PCQLNN). Theo Từ điển tiếng Việt, PCQLNN được hiểu là “giao bớt một phần quyền quản lý cho cấp dưới, quy định nhiệm vụ quyền hạn cho mỗi cấp”4.
PCQLNN còn được sử dụng để mô tả sự phân định thẩm quyền, trách nhiệm giữa các cấp chính quyền dựa trên yêu cầu công tác, khả năng thực hiện và điều kiện, tình hình cụ thể của địa phương nhằm tăng cường tính chủ động, phát huy tính dân chủ, hiệu lực và hiệu quả của hoạt động quản lý nhà nước. Bản chất của PCQLNN là bằng việc ban hành văn bản pháp luật, Nhà nước trao cho các cấp chính quyền địa phương (CQĐP) những nhiệm vụ, quyền hạn nhất định để có thể chủ động thực hiện chức năng nhà nước ở địa phương mình trong phạm vi, lĩnh vực nhất định.
Sự cần thiết của phân cấp quản lý nhà nước cho chính quyền địa phương ở Việt Nam
Nghiên cứu về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, có thể nhận thấy sự cần thiết của PCQLNN cho CQĐP ở Việt Nam vì những lý do sau đây:
Thứ nhất, dưới góc độ tổ chức quyền lực nhà nước, phân cấp cho CQĐP là một biện pháp mang tính pháp lý để giải quyết mối quan hệ giữa trung ương và địa phương; xác định vị trí của từng cấp chính quyền trong quan hệ thứ bậc của bộ máy nhà nước, góp phần hiện thực hóa nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa, xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Mặt khác, xét ở khía cạnh phương thức quản lý, phân cấp còn là yếu tố quan trọng nhằm bảo đảm phát huy tính dân chủ và tính hiệu quả trong hoạt động quản lý nhà nước.
Thứ hai, mỗi địa phương có những ưu thế nhất định, những đặc điểm riêng về văn hóa, tình hình phát triển kinh tế – xã hội nên khi triển khai thực hiện nhiệm vụ của địa phương, CQĐP luôn phải có sự chủ động nhất định trong việc gắn nội dung triển khai với những đặc thù của địa phương, bảo đảm hiệu quả của hoạt động quản lý nhà nước ở địa phương mình. Sự phân cấp được thực hiện một cách hợp lý sẽ là cơ hội giúp địa phương chủ động khai thác thế mạnh và tiềm năng của địa phương để phát triển kinh tế – xã hội.
Thứ ba, CQĐP là cơ quan chính quyền gần dân, am hiểu địa hình, thổ nhưỡng, nắm được nhu cầu cụ thể của dân, có điều kiện trao đổi với dân để thống nhất, từ đó phát huy quyền làm chủ của dân, tạo thuận lợi để huy động nguồn lực từ dân nhằm thực hiện các hoạt động, tăng sự gắn bó mật thiết giữa chính quyền và người dân. Do đó, việc PCQLNN cho CQĐP sẽ giúp giảm gánh nặng rất lớn khối lượng công việc cho trung ương, tạo điều kiện để Chính phủ, các bộ, ngành tập trung vào quản lý ở tầm vĩ mô.
Thực trạng phân cấp quản lý nhà nước giữa trung ương và địa phương hiện nay
Sau khi việc phân cấp, phân quyền được thể hiện rõ trong quan điểm, đường lối, chủ trương của Đảng và cụ thể hóa bằng các quy định của Hiến pháp năm 2013, Luật Tổ chức CQĐP năm 2015, hoạt động phân cấp, phân quyền giữa trung ương và địa phương đã đạt được một số thành tựu nhất định như sau:
Trước hết, việc PCQLNN giữa trung ương và địa phương đã khiến nhiều chính quyền ở các địa phương chủ động, sáng tạo trong triển khai các hoạt động được phân cấp. Việc quy định sự phân định hợp lý về nhiệm vụ, quyền hạn của các cấp CQĐP và trung ương bằng các văn bản pháp luật (khoản 2 Điều 13 Luật Tổ chức CQĐP năm 2015) đã góp phần giúp cho việc đánh giá tính hợp pháp, trách nhiệm và hiệu quả trên thực tế của mỗi địa phương được chính xác hơn.
Bên cạnh đó, hoạt động PCQLNN giữa trung ương và địa phương còn tăng cường kỷ luật, kỷ cương, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước, giúp nhu cầu của nhân dân được đáp ứng và phục vụ tốt hơn, quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân ngày càng được bảo đảm. Từ đó, góp phần thúc đẩy sự quản lý tập trung, thống nhất và thông suốt của chính quyền trung ương.
Việc PCQLNN cho CQĐP trong thời gian qua đã góp phần thúc đẩy sự phát triển dân chủ thông qua việc cung cấp cho người dân những cơ hội tốt hơn để được tham gia tích cực, trực tiếp vào các quá trình ra quyết định của các cấp chính quyền, đồng thời, góp phần tăng cường sự chủ động, minh bạch, trách nhiệm giải trình và năng lực giải quyết công việc của cấp CQĐP.
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, hoạt động PCQLNN cho CQĐP còn một số hạn chế cần khắc phục.
Một là, vẫn tồn tại hiện tượng các cơ quan trung ương còn chưa mạnh dạn giao quyền cho địa phương; các cơ quan ở địa phương còn trông chờ, ỷ lại vào trung ương dẫn đến tình trạng chậm trễ, quá tải, làm ảnh hưởng tới chất lượng, hiệu quả công việc.
Hai là, do chịu ảnh hưởng nặng nề của thời kỳ bao cấp trước đây nên hiện nay quyền lực vẫn tập trung khá cao vào các cơ quan trung ương. Thực tế hiện nay vẫn còn một số cơ quan trung ương còn thiếu sự quan tâm sâu sát với địa phương, dẫn đến tình trạng quan liêu, thiếu thực tế khi xử lý công việc, hay vẫn còn hiện tượng ban hành các văn bản khó thực hiện, thiếu tính khả thi với thực tiễn của địa phương. Đây cũng là một rào cản lớn trong việc đẩy mạnh phân cấp, phân quyền ở địa phương hiện nay.
Ba là, chúng ta đang tổ chức CQĐP các cấp với mô hình gần giống nhau cho các đơn vị hành chính lãnh thổ rất khác nhau (ví dụ: miền núi, hải đảo). Điều này khiến các địa phương triển khai hoạt động gặp không ít khó khăn và không phát huy được thế mạnh của các địa phương cũng như làm hạn chế tính đa dạng của các địa phương.
Bốn là, việc phân định thẩm quyền, trách nhiệm của các cấp CQĐP chưa rõ, quyền lực không đủ mạnh, cộng thêm các điều kiện về nguồn lực con người và tài chính để thực hiện các nhiệm vụ được phân cấp chưa bảo đảm khiến việc thực hiện phân cấp, phân quyền bị hạn chế rất nhiều.
Năm là, việc kiểm soát, thanh tra, kiểm tra của chính quyền trung ương đối với hoạt động của các cơ quan CQĐP trong quá trình phân cấp, phân quyền chưa tốt, khiến nhiều địa phương lợi dụng việc phân cấp, phân quyền để đưa ra những quyết sách không khách quan, vì lợi ích cục bộ, thậm chí vi phạm các quy định của các cơ quan trung ương ban hành. Từ đó dẫn đến hiện tượng tiêu cực, tham nhũng và để lại những hậu quả khôn lường cho xã hội.
Xu hướng phân cấp quản lý nhà nước cho chính quyền địa phương ở Việt Nam hiện nay
Xuất phát từ đặc điểm của chế độ, chính trị và sự kế thừa những giá trị mang tính chất cải cách trong suốt chặng đường lịch sử phát triển đất nước từ sau Cách mạng tháng Tám (năm 1945) đến nay, có thể nhận thấy, vấn đề PCQLNN cho CQĐP ở Việt Nam hiện tại và xu hướng của tương lai như sau:
Thứ nhất, bảo đảm sự chỉ đạo, điều hành thống nhất, kiểm tra, thanh tra của trung ương và cơ quan quản lý nhà nước cấp trên đối với hoạt động của CQĐP và cơ quan quản lý cấp dưới, đồng thời, phát huy quyền tự chủ, tính năng động, sáng tạo của CQĐP các cấp; tạo điều kiện cho các địa phương phát huy được những lợi thế đặc thù trong hội nhập và phát triển.
Thứ hai, tiếp tục hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức các cơ quan quản lý nhà nước ở địa phương theo hướng tinh gọn và nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả hoạt động.
Thứ ba, phân cấp cho CQĐP nhưng trung ương phải luôn vững mạnh và có khả năng kiểm soát tốt các hoạt động của đất nước ở tầm vĩ mô. Việc phân cấp phải phù hợp với điều kiện, tiềm năng của mỗi địa phương nhưng trong một thể thống nhất chung.
Thứ tư, bảo đảm tính công khai, minh bạch và hiệu quả trong sử dụng nguồn ngân sách nhà nước, tài sản công và bố trí nguồn nhân lực ở các cấp địa phương, tránh lãng phí, sử dụng kém hiệu quả hoặc để xảy ra tình trạng tham nhũng; việc phân cấp là một nội dung có tính thường xuyên, liên tục và luôn có sự thống nhất của cả hệ thống chính trị từ trung ương đến cơ sở. Cùng với việc phân cấp, các cơ quan nhà nước tạo điều kiện để người dân tham gia tích cực vào hoạt động của Nhà nước, phát huy tính dân chủ rộng rãi.
Một số đề xuất
Một là, cần rà soát, đánh giá tính hiệu quả của các nhiệm vụ đã phân cấp, đồng thời, đối với các nhiệm vụ mới cần được nghiên cứu và áp dụng thí điểm. Tất cả nội dung phân cấp cần được quy định trong văn bản của cơ quan nhà nước. Cần pháp điển hóa các quy định về phân cấp để tạo thuận lợi cho cán bộ, công chức và người dân trong việc tiếp nhận thông tin phục vụ cho quá trình giải quyết công việc chung của chính quyền cũng như những yêu cầu hợp pháp của người dân.
Hai là, cả hệ thống chính trị cần tiếp tục nhận thức đúng đắn về phân cấp, phân quyền trong giai đoạn hiện nay nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước trên các lĩnh vực, phục vụ tốt hơn nhu cầu phát triển kinh tế – xã hội của đất nước và của mỗi địa phương. Hơn nữa, khi tiến hành PCQLNN cho các cấp chính quyền, cơ quan tiến hành phân cấp phải bảo đảm các điều kiện cần thiết để thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn mà mình phân cấp, đồng thời, cần tăng cường hoạt động hướng dẫn, kiểm tra, thanh tra để hỗ trợ cấp được phân quyền thực hiện tốt nhiệm vụ; kịp thời phát hiện sai sót, định hướng và khắc phục những khó khăn, yếu kém của địa phương.
Ba là, phân cấp phải bảo đảm công việc của cấp này không được trùng lặp với cấp khác, cần có quan niệm đúng về vị trí, vai trò, chức năng của các cơ quan trong chính quyền ở địa phương trên cơ sở ban hành các văn bản quy phạm pháp luật và văn bản hướng dẫn thực hiện việc phân cấp, làm cơ sở cho hoạt động phân cấp được diễn ra thống nhất và phù hợp với năng lực của các cấp CQĐP.
Bốn là, không ngừng đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ, công chức ở các cấp CQĐP, nhất là của chính quyền cấp cơ sở để khi phân cấp cho các cấp chính quyền này thì đội ngũ cán bộ, công chức có đủ năng lực để đảm đương một cách hiệu quả những nhiệm vụ, quyền hạn được trao.
Tóm lại, QLNN cho CQĐP ở nước ta hiện nay là một vấn đề phức tạp, vừa có tác động tích cực, vừa có tác động tiêu cực đến sự phát triển đất nước. Chỉ khi nào nhận thức đúng, hoạch định đúng và tổ chức thực hiện hiệu quả thì vấn đề PCQLNN cho CQĐP mới có tác dụng tích cực, thúc đẩy sự phát triển nhanh, bền vững của đất nước và của mỗi địa phương./.
