NCS. Hoàng Thị Kim Liên
Trường Đại học Kinh tế – Đại học Đà Nẵng
(Quanlynhanuoc.vn.) – Kể từ khi ra đời, mạng xã hội đã có tác động và ảnh hưởng trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, làm thay đổi nhiều thói quen cũ và hình thành những biểu hiện mới trong lối sống của đời sống người dân, nhất là đối với học sinh, sinh viên, người trẻ. Trong tình hình đó, phát huy ưu thế mạng xã hội trong giáo dục lối sống của sinh viên là việc làm hiệu quả, chi phí thấp nhưng hết sức cần thiết của thời kỳ ứng dụng những thành tựu của khoa học – công nghệ, trong các hoạt động quản lý. Bài viết góp phần làm rõ những ưu thế của mạng xã hội trong giáo dục lối sống của sinh viên
Từ khóa: Ưu thế; mạng xã hội; giáo dục; lối sống; sinh viên.
1. Đặt vấn đề
Giáo dục lối sống cho sinh viên là một nhiệm vụ thường xuyên, quan trọng và quyết định đối với sự phát triển và hoàn thiện nhân cách của sinh viên, nguồn lực lao động chất lượng cao của đất nước. Quá trình giáo dục, đào tạo của nhà trường đối với sinh viên đều hướng đến mục tiêu chung là ra những lớp sinh viên, nguồn nhân lực vừa “hồng” vừa “chuyên”, có “đức”, có “tài” để phục vụ mục tiêu phát triền đất nước.
Công cuộc đồi mới do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh đạo gần 40 năm qua trong bối cảnh thế giới bước vào giai đoạn phát triển của văn minh trí tuệ, của những thành tựu khoa học – công nghệ ở trình độ cao đã đạt được nhiều thành tựu đáng tự hào. Sinh viên Việt Nam hiện nay đang sống, học tập và rèn luyện trong thời điểm đất nước phát triển mạnh mẽ, phồn vinh. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của mạng xã hội đã tác động lớn đến lối sống sinh viên theo cả hai chiều hướng tích cực và tiêu cực. Do đó, việc tận dụng những ưu thế của mạng xã hội nhằm định hướng lựa chọn những giá trị trong lối sống phù hợp với chuẩn mực xã hội, từ đó, tạo ra lớp trí thức có chất lượng góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu: dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.
2. Mạng xã hội – quan niệm, đặc điểm và ưu thế
Với sự xuất hiện của mạng xã hội, thế giới trẻ nên “phẳng hơn” mọi người có thể kết nối với nhau không phân biệt không gian, thời gian, ngôn ngữ, lứa tuổi, giới tính, văn hóa… Mạng xã hội bao hàm ba phương diện chính: (1) Về cơ sở kỹ thuật – công nghệ truyền thông, đây là một phương tiện truyền thông đại chúng tổng hợp, đa năng, đa dụng, tiên tiến, hiện đại. (2) Về nội dung thông tin phản ánh – tuyên truyền, đây là một kênh thông tin đại chúng hỗn hợp, phức tạp, đa nguyên, đa chiều đặc biệt, đặc thù, nhanh nhạy. (3) Về chủ thể xã hội, đây không phải là một môi trường thông tin – truyền thông hoàn toàn “vô chủ”, hoặc của “chung nhân loại”, của cộng đồng, mang tính khách quan, vô tư, rộng mở, cung cấp thông tin phục vụ cho mọi người, vì mọi người. Trên thực tế, chủ thể của mạng xã hội chính là vô số cá nhân, tổ chức quốc gia. Các chủ thể khác nhau có những mục đích, mục tiêu, ý đồ, nhiệm vụ nhất định về nhiều mặt (kể cả chính trị)1.
Mạng xã hội có những đặc điểm cơ bản sau:
(1) Được xây dựng dựa trên sự kết nối giữa các “cư dân mạng” với nhau trên nền tảng của internet. Làm chủ nó, chi phối nó là một số nhà mạng và công cụ tìm kiếm.
(2) Tốc độ kết nối nhanh chóng, dễ dàng; phạm vi chia sẻ rộng, không phân biệt không gian, thời gian; hiệu quả tác động lớn trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội… ảnh hưởng lớn đến tri thức, tâm lý, lối sống, thói quen của người sử dụng.
(3) Các thành viên và sự liên kết giữa các thành viên là hai yếu tố cơ bản nhất tạo nên mạng xã hội.
(4) Mạng xã hội có chủ thể thông tin được định hướng.
Ưu thế của mạng xã hội:
Những ưu thế của mạng xã hội được thể hiện chủ yếu ở sự cập nhật nhanh chóng thông tin, không phân biệt không gian, thời gian, ngôn ngữ, văn hóa; ở sự phong phú, đa dạng của thông tin; ở việc thực hiện việc trao đổi thông tin hai chiều giữa người phát và người nhận… Do đó, mạng xã hội là phương tiện truyền thông hiện đại có nhiều tiện ích và ưu thế rất thuận tiện và rẻ tiền được sử dụng trong công tác tuyên truyền mang lại hiệu quả cao đối với giáo dục lối sống của sinh viên hiện nay. Vì vậy, “Nhờ tận dụng được lợi thế của ngành tin học và kỹ thuật – công nghệ thông tin hiện đại, mạng xã hội đồng thời tổng hợp, tích hợp và thực hiện được các chức năng của hầu như tất cả các phương tiện thông tin và cơ quan thông tin đại chúng dân dụng khác hiện có…”2. Bên cạnh đó, “từ góc độ giáo dục, ngoài việc cung cấp lượng tri thức khủng lồ trong mọi vấn đề, mạng xã hội còn giúp khắc phục những hạn chế của giáo dục truyền thống bằng cách cho phép những người tham gia vào một chương trình đào tạo, thảo luận không nhất thiết phải cùng tập hợp vào một thời gian hay không gian nhất định mà vẫn đạt được mục đích học tập của họ”3. Nhờ mạng xã hội, sinh viên có thể nỗ lực trong học tập mọi lúc, mọi nơi, học nhiều kỹ năng… phấn đấu vươn lên trong cuộc sống để hoàn thiện nhân cách bản thân mình theo chiều hướng ngày càng tích cực.
Như vậy, sự ra đời và phát triển của mạng xã hội đã khiến cho các quan niệm về giao tiếp, học tập, hội họp, nghiên cứu, tìm kiếm kiến thức… của sinh viên có sự thay đổi cơ bản. Điều này đã đặt ra một bài toán đối với các chủ thể giáo dục trong việc phát huy những ưu thế của mạng xã hội trong quá trình giáo dục, đặc biệt trong giáo dục lối sống của sinh viên hiện nay.
3. Thực trạng phát huy những ưu thế của mạng xã hội trong giáo dục lối sống cho sinh viên
Hiện nay, mạng xã hội đã trở thành một phần quan trọng trong không gian sống của con người nói chung và là môi trường tinh thần đặc biệt của đời sống xã hội. Đối với sinh viên, theo kết quả khảo sát cho thấy, “trong tổng số 4.247 sinh viên được khảo sát có đến 99% có sử dụng mạng xã hội (4.205). Kết quả này khẳng định việc sử dụng mạng xã hội hiện nay ở sinh viên là phổ biến”4. Do đó, việc phát huy những ưu thế của mạng xã hội trong giáo dục lối sống sinh viên là rất cần thiết.
Thứ nhất, mạng xã hội là công cụ quan trọng trong giáo dục, phổ biến tuyên truyền đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, nội quy, quy chế của nhà trường nhanh chóng, thuận tiện, chi phí rẻ.
Mạng xã hội là một trong những phương tiện truyền thông kiểu mới có ưu thế vượt trội so với phương tiện truyền thông truyền thống, như: tốc độ kết nối nhanh, phạm vi chia sẻ rộng, khả năng tương tác cao, hiệu quả tác động lớn, chi phí rẻ… Do đó, trong hoạt động quản lý các các cấp, ngành, địa phương, cơ quan, đoàn thể hiện nay đã sử dụng mạng xã hội như một công cụ tiện dụng, hiệu quả. Mạng xã hội như một cung cụ tiện ích, hiệu quả trong trong công tác quản lý, thu hẹp khoảng cách giữa nhà trường với sinh viên thông qua trang Fanpage của trường, của các khoa, phòng… được lập ra để đáp ứng kịp thời về thông tin hai chiều. Những tin tức từ nhà trường đã đến sinh viên, từ sinh viên đến nhà trường diễn ra nhanh chóng với tính năng tương tác, sinh viên có thể phản hồi và đề xuất những ý kiến của mình để từ đó các nhà trường có căn cứ để kịp thời điều chỉnh, xử lý.
Thứ hai, mạng xã hội là kênh quan trọng để nhà trường nắm bắt thông tin từ phía sinh viên, kịp thời điều chỉnh và định hướng dư luận trong sinh viên.
Mạng xã hội tạo ra môi trường tương tác mở giúp nhà trường nắm bắt thông tin đa chiều từ phía sinh viên. Từ đó, bằng cách chia sẻ nhanh chóng, kịp thời những thông tin chính thống qua các Fanpage chính thức của trường, khoa, các phòng chức năng có những định hướng kịp thời, nhanh chóng, hiệu quả đối với dư luận chưa tốt. Mạng xã hội góp phần quan trọng trong nâng cao nhận thực đúng đắn cho sinh viên giúp họ có thái độ, hành vi ứng xử phù hợp nhất là trên môi trường mạng xã hội cũng như ứng xử ngoài cuộc sống. Sử dụng mạng xã hội để nắm bắt dư luận xã hội các trường cần chủ động lựa chọn, thiết kế xây dựng chủ đề dẫn dắt dư luận; chú trọng tính tương tác, sự gần gũi, sử dụng ngôn ngữ và hình thức được sinh viên ưa thích, tạo sự thống nhất trong truyền thông từ Fanpage chính thức của nhà trường đến các Fanpage của các khoa, phòng, trung tâm… tạo thành chuỗi dòng chảy thông tin tích cực lan tỏa nhanh chóng trong cộng đồng, góp phần định hướng nhận thức, tạo sức “đề kháng” cho sinh viên trước những thông tin xấu, độc trên mạng xã hội.
Thứ ba, mạng xã hội là công cụ hữu ích trong hoạt động tuyên truyền, lan tỏa những tấm gương người tốt, những việc làm có ích góp phần nâng cao nhận thức của sinh viên.
Mạng xã hội hiện nay được một bộ phận không nhỏ sinh viên sử dụng như một công cụ đắc lực phục vụ hiệu quả trong học tập, rèn luyện. Do đó, quan điểm sống, lối sống được thể hiện trên mạng xã hội đều có ảnh hưởng đến thái độ, hành vi trong đời thực. Những tấm gương đạo đức là hiện thân sinh động của các giá trị, các chuẩn mực đạo đức, nhờ vậy, chúng có sức cảm hóa, có khả năng thâm nhập một cách tự nhiên vào ý thức sinh viên, tích cực tận dụng những ưu thế và tiện ích của mạng xã hội trong hoạt động tuyên truyền, lan tỏa những việc làm, những tấm gương người tốt, việc tốt sẽ góp phần nâng cao ý thức của sinh viên trong rèn luyện phẩm chất đạo đức, lối sống theo hướng tích cực.
Thứ tư, mạng xã hội là phương tiện để nhà trường ngăn chặn, đấu tranh, phòng ngừa những hành vi phản văn hóa, những việc làm trái với thuần phong mỹ tục, đi ngược lại với giá trị đạo đức, lối sống truyền thống trong sinh viên.
Có thể khẳng định, chưa có một tổ chức, cộng đồng nào có số lượng thành viên tham gia đông đảo như cộng đồng mạng, mạng xã hội là không gian lý tưởng để các cá nhân thể hiện quan điểm, lập trường, cá tính. Do đó, không gian mạng là môi trường lý tưởng để lan tỏa những thông điệp tích cực, thực hiện các chiến lược tuyên truyền, tạo dư luận, định hướng dư luận đặc biệt đối với thế hệ trẻ, trong đó có sinh viên. Lấy thông tin tích cực, những hành động đẹp, những tấm gương người tốt, việc tốt để lan tỏa, tạo dựng một môi trường mạng, một không gian thật sự lành mạnh, tích cực, từ đó, hạn chế và giảm thiểu tối đa những thông tin tiêu cực, phản giá trị làm ảnh hưởng đến đạo đức, lối sống của sinh viên…
4. Một số hạn chế đặt ra trong phát huy ưu thế của mạng xã hội
Việc sử dụng mạng xã hội hiện nay đã trở thành một thói quen, thậm chí là một nhu cầu tất yếu của con người trong xã hội hiện đại, đặc biệt là thanh niên, sinh viên. “Qua khảo sát, có đến khoảng 81% số người trẻ từ 18 đến 29 tuổi sử dụng mạng xã hội để tiếp cận thông tin hằng ngày”5. Phần lớn sinh viên hiện nay đều đang sở hữu ít nhất một tài khoản mạng xã hội hoặc tham gia nhiều trang mạng xã hội khác nhau. Hiện nay, “mạng xã hội là phương tiện truyền tải thông tin quan trọng và phổ biến của truyền thông xã hội”6 do đã tích hợp được nhiều tiện ích của các phương tiện truyền thông hiện có. Do đó, các trường đại học có nhiều thuận lợi trong công tác tuyên truyền, giáo dục lối sống của sinh viên thông qua mạng xã hội. Mạng xã hội có nhiều tác động tích cực, đặc biệt là trong việc truyền tải thông tin, đây là cung cụ hữu ích trong nhiều hoạt động và lĩnh vực khác nhau và ít tốn chi phí.
Bên cạnh những ưu thế và lợi ích mang lại, việc sử dụng mạng xã hội một cách thường xuyên, là nhu cầu không thể thiếu đối với sinh viên hiện nay dẫn đến nhiều nguy cơ làm biến đổi các giá trị lối sống của sinh viên theo xu hướng tiêu cực. Đồng thời, việc giáo dục lối sống của sinh viên qua môi trường mạng chưa được quan tâm và đầu tư đúng mức, mang tính tự phát, chưa có sự nghiên cứu, đánh giá hiệu quả…
Một bộ phận sinh viên có khuynh hướng rời xa các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam; một số sinh viên có biểu hiện lệch lạc về nhận thức đối với các giá trị của cuộc sống, nhất là các giá trị trong quan hệ giữa con người với con người; một bộ phận sinh viên đề cao quan điểm, lợi ích cá nhân mà bỏ qua lợi ích chung của tập thể.
5. Giải pháp phát huy những ưu thế của mạng xã hội trong giáo dục lối sống cho sinh viên hiện nay
Trước hết, các nhà trường cần tận dụng mạng xã hội như một kênh tuyên truyền hiệu quả trong giáo dục lối sống cho sinh viên.
Để làm được điều này, các nhà trường cần xây dựng nội dung tuyên truyền cần hướng tới những chuẩn mực về lối sống của sinh viên tuân theo những quy tắc, chuẩn mực nhất định, như: (1) Ứng xử với bạn bè, người cùng tham gia khác trên mạng xã hội trung thực; thể hiện sự tôn trọng; tránh những hành vi xúc phạm danh dự, nhân phẩm của người khác. (2) Đối với các thông tin trên mạng xã hội cần đánh giá độ tin cậy của thông tin trước khi chấp nhận tiếp nhận; không phát tán những thông tin không đáng tin cậy, chưa được kiểm chứng. (3) Ứng xử trong các cuộc thảo luận trên các Fanpage hoặc trên các hội, nhóm: không tán thành ý kiến khác khi thông tin chưa được xác minh; các ý kiến đưa ra cần mang tính xây dựng, độc lập, khích lệ… tránh những bình luận, chia sẻ mang tính thù địch, gây hoang mang dư luận, lên án những hành vi, việc làm, bình luận trái với đạo đức, lối sống truyền thống dân tộc.
Hai là, các trường đại học cần xây dựng những nội dung giáo dục lối sống phù hợp trên mạng xã hội và tổ chức các trang Fanpage một cách hiệu quả hơn nữa trong công tác tuyên truyền, giáo dục.
Diễn đàn mạng xã hội chắc chắn đa dạng hơn bất cứ diễn đàn đàn xã hội nào. Mạng xã hội giúp kết nối giữa các cá nhân trong lớp, trường, các nhà quản lý, từ đó tạo nên một cộng đồng học tập, trao đổi, thảo luận. Một mạng xã hội văn minh, lành mạnh sẽ có khả năng ảnh hưởng tích cực đến sinh viên, dẫn dắt sinh viên định hình một lối sống văn hóa tốt đẹp. Ngược lại sẽ kích động, tạo tâm lý bất ổn, hoang mang và mất phương hướng. Do đó, cần chú trọng giáo dục nhân cách, đạo đức, lối sống, tri thức pháp luật và ý thức công dân. Tập trung vào những giá trị cơ bản của văn hóa, truyền thống, đạo lý dân tộc, tinh hoa văn hóa nhân loại, giá trị cốt lõi và nhân văn của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh7. Phát huy vai trò của các Fanpage trong các hoạt động tuyên truyền những tấm gương người tốt, việc tốt, các cuộc thi học tập và làm theo tư tưởng, tấm gương đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, các hoạt động thiện nguyện vì lợi ích cộng đồng… Các hoạt động tuyên truyền cần có nội dung ngắn gọn, xúc tính, có đầu tư về chiều sâu và đặc biệt cần bám sát vào các phong trào thi đua của cấp trên.
Ba là, phát huy vai trò của sinh viên với tư cách vừa là đối tượng được giáo dục, vừa là chủ thể tích cực trong các hoạt động tuyên truyền giáo dục lối sống trên môi trường mạng.
Vai trò chủ thể của sinh viên chỉ được khơi dậy và phát huy khi họ nhận thức được mục tiêu, nội dung và ý nghĩa của việc giáo dục lối sống trên môi trường mạng xã hội, từ đó họ chuyển hóa những yêu cầu khách quan của chủ thể giáo dục thành hành động tự giác. Thực chất, đây là quá trình vừa giáo dục, vừa tự giáo dục của sinh viên. Tính chủ thể của sinh viên phải được thể hiện thông qua thái độ của sinh viên trên các diễn đàn mạng xã hội, họ phải thực sự trở thành những “cư dân mạng” tích cực trong tuyên truyền nhằm tôn vinh cái đúng, bảo vệ lẽ phải, ủng hộ cái tích cực. Đồng thời, lên án cái sai, cái phản văn hóa nhất là việc đăng tải thông tin sai sự thật, những bình luận thiếu chuẩn mực…, đây là giải pháp có ý nghĩa quyết định đến giáo dục lối sống của sinh viên hiện nay.
5. Kết luận
Việc sử dụng mạng xã hội mọi lúc, mọi nơi và đưa thông tin lên môi trường mạng, tương tác với bất kỳ ai chính là ưu thế và tiện ích tạo sức hút tự nhiên của mạng xã hội đối với người sử dụng nói chung và sinh viên nói riêng. Song hành với những ưu thế đó, mạng xã hội cũng chứa đựng nhiều yếu tố tiêu cực, độc hại gây ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến lối sống của sinh viên. Do đó, trong các hoạt động quản lý giáo dục hiện nay, các nhà trường đã tận dụng mạng xã hội trong các hoạt động tuyên truyền, quản lý rất hiện quả. Qua đó góp phần cổ vũ những tấm gương người tốt, việc tốt, tạo ra hiệu ứng lan tỏa tích cực trong các nhà trường. Mạng xã hội góp phần chia sẻ những thông tin tích cực, ngăn chặn, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trai, độc hại ảnh hưởng đến lối sống của sinh viên, từ đó góp phần nâng cao nhận thức, thái độ và hành vi của sinh viên trong học tập và rèn luyện.
Chú thích:
1. Lương Khắc Hiếu, Phạm Văn Chúc (2019). Mạng xã hội: Đặc trưng, tác động và giải pháp về công tác tư tưởng. Tạp chí Cộng sản, Số 918 (tháng 4/2019), tr. 58 – 63.
2. Phạm Văn Chúc (2018). Tác động của mạng xã hội đến công tác tuyên giáo ở nước ta trong giai đoạn hiện nay. Tạp chí Lý luận chính trị và truyền thông. Số 3/2018, tr. 13 -16.
3, 4. Trần Hữu Luyến, Trần Thị Minh Đức, Bùi Thị Hồng Thái (2015). Mạng xã hội với sinh viên. H. NXB Đại học quốc gia, tr. 12, 347.
5. Saigoneer, An inside look at digital media in Vietnam. https://vietcetera.com/en/saigoneer-an-inside-look-at-digital-media-in-vietnam, ngày 09/01/2017.
6. Trần Văn Thạch (2020). Quản lý thông tin trên mạng xã hội góp phần ngăn chặn các quan điểm sai trái, thù địch hiện nay. Tạp chí Khoa học chính trị, số 9/2020, tr. 31 – 36.
7. Đảng Cộng sản Việt Nam (2013). Văn kiện Hội nghị lần thứ tám, Ban Chấp hành Trung ương (khóa XI). H. NXB, Chính trị quốc gia, tr. 128.