ThS. Nguyễn Thị Linh
Học viện Cảnh sát nhân dân
(Quanlynhanuoc.vn) – Trong bối cảnh chuyển đổi số diễn ra mạnh mẽ, mạng xã hội đã và đang trở thành công cụ giao tiếp và học tập phổ biến trong cộng đồng sinh viên. Việc sử dụng mạng xã hội mang lại nhiều lợi ích thiết thực, như: mở rộng kết nối xã hội, hỗ trợ tiếp cận tri thức, phát triển kỹ năng mềm và xây dựng hình ảnh cá nhân trong môi trường số. Tuy nhiên, việc sử dụng mạng xã hội thiếu kiểm soát cũng đã kéo theo nhiều hệ lụy, như: suy giảm hiệu quả học tập, gia tăng nguy cơ lệ thuộc công nghệ ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần và khả năng tương tác xã hội trong thực tế… Vì vậy, bài viết đã đưa ra một số giải pháp đồng bộ, góp phần giúp sinh viên khai thác tối ưu hiệu quả của mạng xã hội; đồng thời, hạn chế các tác động tiêu cực đến quá trình học tập và rèn luyện của sinh viên.
Từ khóa: Chuyển đổi số, mạng xã hội, công nghệ thông tin, sinh viên.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, mạng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của sinh viên. Với khả năng kết nối nhanh chóng, đa chiều và xuyên không gian, các nền tảng, như: Facebook, Instagram, TikTok hay Zalo đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống sinh viên hiện nay. Những nền tảng này không chỉ giúp sinh viên liên lạc với bạn bè, gia đình, xem các video, tin tức mới một cách dễ dàng, linh hoạt; đồng thời, còn mở ra không gian học tập, chia sẻ kiến thức và phát triển kỹ năng cá nhân vượt giới hạn về thời gian và địa lý. Tuy nhiên, việc sử dụng mạng xã hội cũng đặt ra nhiều thách thức tác động tiêu cực đến tâm lý sinh viên dễ khiến họ rơi vào trạng thái bị so sánh, đặc biệt là với những hình ảnh phản ánh cuộc sống “hoàn hảo” của người khác. Ngoài ra, việc dành quá nhiều thời gian cho mạng xã hội khiến sinh viên xao nhãng việc học tập, giảm khả năng tập trung và trì hoãn các nhiệm vụ quan trọng. Một bộ phận sinh viên đã thức rất khuya để lướt Facebook, Instagram hoặc TikTok đã gây rối loạn giấc ngủ và ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần… Chính vì vậy, nâng cao nhận thức và xây dựng các giải pháp sử dụng mạng xã hội một cách hiệu quả có chọn lọc và có trách nhiệm là điều cần thiết để sinh viên ngày càng phát huy tối đa giá trị tích cực của các nền tảng số hiện nay.
2. Mạng xã hội và sử dụng mạng xã hội của sinh viên hiện nay
Trong kỷ nguyên số, mạng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống con người. Từ những nền tảng sơ khai như MySpace, mạng xã hội đã phát triển mạnh mẽ, đa dạng và đã ảnh hưởng sâu rộng đến mọi lĩnh vực từ giao tiếp cá nhân đến kinh tế, chính trị và giáo dục. Sự phát triển của mạng xã hội không chỉ là phát triển về khoa học – công nghệ mà còn là một cuộc cách mạng văn hóa toàn cầu.
Mạng xã hội bắt đầu xuất hiện vào cuối năm 1990 với các nền tảng đơn giản cho phép người dùng tạo hồ sơ và kết nối bạn bè, đến năm 2004 Facebook ra đời mở ra kỷ nguyên mạng xã hội hiện đại. Sau đó, hàng loạt các nền tảng khác, như: Twitter, Instagram, Snapchat và TikTok lần lượt xuất hiện mang đến những cách thức mới để chia sẻ thông tin, hình ảnh và video. Sự phát triển nhanh chóng của mạng xã hội đã làm thay đổi sâu sắc cách con người giao tiếp, tiếp nhận thông tin và xây dựng cộng đồng, đặc biệt là với sinh viên hiện nay.
Theo báo cáo Digital Việt Nam 2025 của We Are Social và Meltwater: Việt Nam có 76,2 triệu tài khoản mạng xã hội, chiếm 75,2% dân số. Tỷ lệ người dùng internet đạt 78,8%, tương đương 79,8 triệu người mà sinh viên là đối tượng dùng tích cực nhất, truy cập hằng ngày để giải trí, đọc tin tức, học tập và kết nối xã hội1, mang lại nhiều giá trị thiết thực cho sinh viên trong học tập, phát triển cá nhân và kết nối xã hội. Cụ thể:
(1) Hỗ trợ học tập và tiếp cận tri thức. Mạng xã hội đã trở thành một công cụ học tập hữu ích đối với sinh viên thông qua các nền tảng, như: Facebook, YouTube, TikTok hoặc Zalo có thể dễ dàng tìm kiếm tài liệu, bài giảng, sách điện tử và video hướng dẫn. Bên cạnh đó, sinh viên có thể tham gia các nhóm học thuật trên Facebook hoặc diễn đàn chuyên ngành giúp sinh viên trao đổi kiến thức, chia sẻ kinh nghiệm học tập phù hợp với thói quen tiếp nhận thông tin nhanh của sinh viên.
Theo khảo sát của đề tài nghiên cứu “Lối sống và định hướng giá trị của sinh viên hiện nay” do Ban Thư ký Trung ương Hội Sinh viên Việt Nam tiến hành khảo sát trên 26.300 sinh viên trên cả nước cho thấy, với 85,1% sinh viên truy cập mạng xã hội hằng ngày, trong đó phần lớn sử dụng mạng xã hội để học tập, tra cứu tài liệu và trao đổi kiến thức, đặc biệt là học trực tuyến2.
(2) Kết nối xã hội và mở rộng quan hệ. Mạng xã hội tạo điều kiện để sinh viên có thể tham gia vào các cộng đồng học thuật, nhóm chuyên ngành và diễn đàn thảo luận toàn cầu. Việc giao lưu với bạn bè quốc tế không chỉ giúp nâng cao khả năng ngoại ngữ mà còn mở rộng tầm nhìn, tiếp cận đa dạng góc nhìn văn hóa và xu hướng nghề nghiệp toàn cầu. Đây chính là cơ hội quý giá để sinh viên học hỏi, hợp tác và phát triển bản thân trong môi trường kết nối không biên giới.
(3) Phát triển kỹ năng và cơ hội nghề nghiệ. Đây là môi trường lý tưởng để sinh viên rèn luyện và phát triển kỹ năng mềm, như: giao tiếp, sáng tạo nội dung, quản lý thời gian và tư duy phản biện. Việc xây dựng thương hiệu cá nhân thông qua các bài viết, hình ảnh và video giúp sinh viên thể hiện năng lực, quan điểm và cá tính của mình. Ngoài ra, các trang LinkedIn, Facebook Jobs hoặc các nhóm tuyển dụng trên mạng xã hội giúp sinh viên tiếp cận thông tin việc làm, tìm học bổng học tập một cách nhanh chóng và hiệu quả.
(4) Tăng cường nhận thức xã hội và cá nhân. Thông qua mạng xã hội, sinh viên cập nhật được các tin tức thời sự, xu hướng xã hội và các phong trào cộng đồng. Việc theo dõi các trang tin tức, tổ chức phi chính phủ hay các nhà hoạt động xã hội giúp sinh viên nâng cao nhận thức về các vấn đề về môi trường, bình đẳng giới, giáo dục và sức khỏe tinh thần. Đồng thời, mạng xã hội cũng là nơi sinh viên thể hiện quan điểm cá nhân, tham gia thảo luận và phản biện xã hội, từ đó, hình thành tư duy độc lập và trách nhiệm xã hội.
(5) Hỗ trợ hoạt động ngoại khóa và sáng tạo. Đây là công cụ hiệu quả giúp sinh viên tổ chức và quảng bá các chương trình, sự kiện trong môi trường học đường, các câu lạc bộ thường tận dụng nền tảng này để tuyển thành viên, truyền thông sự kiện và duy trì kết nối cộng đồng. Đồng thời, đây cũng là không gian lý tưởng để sinh viên thể hiện khả năng sáng tạo thông qua việc viết blog, quay video, thiết kế đồ họa hoặc xây dựng kênh cá nhân. Những hoạt động này không chỉ giúp sinh viên khám phá tiềm năng bản thân mà còn góp phần định hình định hướng nghề nghiệp trong tương lai.
Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích vượt trội, việc sử dụng mạng xã hội một cách thiếu kiểm soát đang đặt ra nhiều vấn đề đáng lo ngại đối với sinh viên hiện nay. Việc dành quá nhiều thời gian cho mạng xã hội có thể dẫn đến suy giảm hiệu quả học tập, rối loạn giấc ngủ và giảm khả năng tập trung. Nhiều sinh viên có xu hướng “nghiện” mạng xã hội, liên tục kiểm tra thông báo, lướt tin tức hoặc xem video giải trí, khiến thời gian dành cho việc học và nghỉ ngơi bị thu hẹp đáng kể.
Bên cạnh đó, vấn đề bảo mật thông tin cá nhân cũng là một mối quan tâm lớn, nhiều sinh viên chưa có ý thức đầy đủ về việc bảo vệ dữ liệu cá nhân, dễ dàng chia sẻ thông tin nhạy cảm hoặc tương tác với các đường link độc hại, dẫn đến nguy cơ bị lừa đảo, đánh cắp tài khoản hoặc xâm phạm quyền riêng tư. Từ những hệ lụy trên, có thể thấy, sinh viên cần phải biết cách chọn lọc nội dung, quản lý thời gian và bảo vệ bản thân trong môi trường trực tuyến để tận dụng tối đa lợi ích mà mạng xã hội mang lại; đồng thời, hạn chế những tác động tiêu cực không mong muốn.
4. Một số giải pháp sử dụng mạng xã hội hiệu quả đối với sinh viên
Một là, nhà trường cần giáo dục kỹ năng giao tiếp và ứng xử trên mạng thông qua các môn học hoặc hội thảo chuyên đề.
Dưới tác động mạnh mẽ của công nghệ số, việc trang bị cho sinh viên kỹ năng giao tiếp và ứng xử văn minh trên môi trường mạng đã trở thành yêu cầu cấp thiết. Để triển khai hiệu quả, cần tích hợp nội dung giáo dục kỹ năng số vào chương trình học thông qua các môn học chính khóa hoặc các tiết học kỹ năng sống. Bên cạnh đó, cần có kế hoạch định kỳ triển khai tổ chức các hội thảo, tọa đàm và lớp học chuyên đề với sự tham gia của chuyên gia tâm lý và công nghệ thông tin sẽ góp phần nâng cao nhận thức cho sinh viên về hành vi trên không gian mạng; đồng thời, trang bị cho họ kỹ năng xây dựng hình ảnh cá nhân tích cực, an toàn và phù hợp trong môi trường số.
Tăng cường khuyến khích sinh viên tham gia các chiến dịch truyền thông học đường như “Nói không với bắt nạt mạng” hay “Ứng xử có văn hóa trên mạng xã hội”, nhằm lan tỏa thông điệp tích cực và xây dựng môi trường mạng lành mạnh.
Tiếp tục phát triển nội dung giáo dục về sức khỏe số trong chương trình học, giúp sinh viên hiểu rõ cách duy trì sự cân bằng giữa thế giới số và đời sống thực cũng như biết cách bảo vệ sức khỏe tâm lý khi sử dụng mạng xã hội một cách chủ động và có kiểm soát.
Hai là, sinh viên cần chủ động quản lý thời gian sử dụng mạng xã hội một cách hợp lý để tránh ảnh hưởng đến việc học tập và sinh hoạt cá nhân.
Đây là một trong những giải pháp quan trọng giúp sinh viên sử dụng mạng xã hội hiệu quả và rèn luyện kỹ năng quản lý thời gian một cách khoa học và có ý thức. Trong thực tế, nhiều sinh viên thường dành hàng giờ mỗi ngày để lướt mạng xã hội mà không nhận ra lượng thời gian bị tiêu tốn. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả học tập mà còn làm gián đoạn các hoạt động sinh hoạt cá nhân và thời gian nghỉ ngơi. Để khắc phục tình trạng này, sinh viên cần chủ động thiết lập giới hạn thời gian truy cập mạng xã hội bằng các công cụ hỗ trợ, như: Digital Wellbeing, Forest hoặc StayFocusd. Việc tắt các thông báo không cần thiết cũng là một cách hiệu quả để giảm thiểu sự phân tâm trong quá trình học tập, đặc biệt nên ưu tiên thời gian cho những hoạt động có giá trị, như: đọc sách, tham gia ngoại khóa và nghỉ ngơi hợp lý. Khi biết cách kiểm soát thời gian sử dụng mạng xã hội, sinh viên không chỉ nâng cao hiệu quả học tập mà còn hình thành được lối sống kỷ luật, cân bằng giữa học và giải trí trong môi trường số hiện đại.
Ba là, sinh viên cần biết cách chọn lọc nội dung và nền tảng mạng xã hội phù hợp với mục tiêu cá nhân để tối ưu hóa giá trị mà các nền tảng này mang lại.
Trong môi trường số hiện nay, lượng thông tin là vô cùng lớn và đa dạng nhưng không phải nội dung nào cũng có giá trị tích cực. Việc theo dõi các trang học thuật, kỹ năng sống, tuyển dụng uy tín, như: Coursera, LinkedIn Learning, TED-Ed hay các nhóm chuyên ngành trên Facebook sẽ giúp sinh viên tiếp cận tri thức chất lượng, rèn luyện kỹ năng và định hướng nghề nghiệp rõ ràng. Ngược lại, nếu tiếp xúc quá nhiều với nội dung tiêu cực, như: tin giả, thông tin giật gân, tranh cãi vô bổ hoặc các xu hướng gây nghiện, sinh viên dễ bị ảnh hưởng tâm lý, mất phương hướng và lãng phí thời gian. Do đó, việc chủ động chọn lọc nội dung không chỉ giúp sinh viên tỉnh táo trong môi trường số mà còn góp phần hình thành tư duy phản biện, nâng cao nhận thức xã hội và phát triển bản thân một cách bền vững.
Bốn là, sinh viên cần nâng cao nhận thức về bảo mật thông tin cá nhân trong môi trường mạng xã hội.
Trong thực tế, nhiều sinh viên có thói quen chia sẻ quá mức các thông tin như số điện thoại, địa chỉ, lịch học, hình ảnh cá nhân hoặc các hoạt động hằng ngày lên mạng xã hội mà không lường trước được rủi ro. Do đó, cần thiết lập chế độ riêng tư cho tài khoản, giới hạn người xem và kiểm soát quyền truy cập là bước đầu tiên để bảo vệ bản thân khỏi các hành vi xâm nhập trái phép. Bên cạnh đó, sinh viên cần cảnh giác với các đường link lạ, tin nhắn từ người lạ hoặc các nội dung yêu cầu cung cấp thông tin cá nhân, vì đó có thể là hành vi giả mạo nhằm đánh cắp dữ liệu hoặc chiếm đoạt tài khoản. Do đó, cần phải trang bị kiến thức về an ninh mạng, nhận diện các dấu hiệu bất thường và sử dụng xác thực hai yếu tố (2FA) sẽ giúp sinh viên giảm thiểu nguy cơ bị tấn công mạng.
Năm là, sinh viên cần tăng cường tương tác thực tế thông qua các hoạt động ngoại khóa, gặp gỡ trực tiếp và xây dựng mối quan hệ xã hội lành mạnh ngoài đời thực.
Trong bối cảnh mạng xã hội ngày càng chiếm ưu thế trong giao tiếp, nhiều sinh viên có xu hướng thu hẹp các mối quan hệ thực tế, dẫn đến sự thiếu hụt kỹ năng xã hội và cảm giác cô lập. Việc tham gia các câu lạc bộ, hội nhóm, sự kiện ngoại khóa hay các buổi hội thảo trực tiếp không chỉ giúp sinh viên rèn luyện kỹ năng giao tiếp, làm việc nhóm mà còn tạo cơ hội kết nối sâu sắc với bạn bè, giảng viên và cộng đồng. Những mối quan hệ được xây dựng từ sự tương tác thực tế thường bền vững hơn, mang lại giá trị tinh thần và hỗ trợ thiết thực trong học tập cũng như định hướng nghề nghiệp. Do đó, cần cân bằng giữa giao tiếp trực tuyến và trực tiếp, chủ động tham gia vào đời sống học đường để phát triển toàn diện cả về kiến thức lẫn kỹ năng xã hội.
5. Kết luận
Mạng xã hội đóng vai trò là một công cụ hỗ trợ hiệu quả trong quá trình học tập và phát triển cá nhân của mỗi sinh viên, nếu được sử dụng một cách có chọn lọc, có ý thức và phù hợp với mục tiêu giáo dục. Vì vậy, việc khai thác nền tảng số một cách thông minh giúp sinh viên nâng cao năng lực học tập, mở rộng tư duy và kỹ năng xã hội mà còn tạo nền tảng vững chắc cho định hướng nghề nghiệp trong tương lai. Ngược lại, việc lạm dụng và thiếu kiểm soát trong hành vi sử dụng mạng xã hội có thể sẽ dẫn đến những hệ quả tiêu cực như suy giảm khả năng tập trung, ảnh hưởng đến sức khỏe tâm lý và cản trở sự phát triển toàn diện. Do đó, trang bị cho sinh viên các kỹ năng số, như: kỹ năng quản lý thời gian, tư duy phản biện, nhận diện thông tin sai lệch và ứng xử có trách nhiệm trên môi trường mạng là yêu cầu thiết yếu trong giáo dục hiện đại, nhằm bảo đảm sự phát triển bền vững trong kỷ nguyên số.
Chú thích:
1. We Are Social: Vietnam Digital 2025. https://www.brandsvietnam.com/library/doc/68255b3eb7b90-we-are-social-vietnam-digital-2025.
2. Hơn 85% sinh viên được khảo sát lên mạng xã hội hàng ngày với mục đích gì. https://doanthanhnien.vn/tin-tuc/hoi-sinh-vien-viet-nam/hon-85-sinh-vien-duoc-khao-sat-len-mang-xa-hoi-hang-ngay-voi-muc-dich-gi
Tài liệu tham khảo:
1. Chính phủ (2020). Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 03/6/2020 phê duyệt chương trình chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030.
2. Nguyễn Lan Nguyên (2020). Ảnh hưởng của việc sử dụng mạng xã hội Facbook đến học tập và đời sống sinh viên hiện nay. Luận án tiến sĩ xã hội học. Mã số 62.31.03.01. Đại học Quốc gia Hà Nội, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn.
3. Trần Hậu Tân (2020). Xây dựng lối sống tích cực của sinh viên trước tác động của mạng xã hội hiện nay. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật.
4. Tác động hai mặt của mạng xã hội đến lối sống của sinh viên ở thành phố Đà Nẵng hiện nay. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/06/04/tac-dong-hai-mat-cua-mang-xa-hoi-den-loi-song-cua-sinh-vien-o-thanh-pho-da-nang-hien-nay/
5. Nâng cao kỹ năng số cho sinh viên trong thời kỳ đẩy mạnh chuyển đổi số hiện nay. https://tcnnld.vn/news/detail/68803/Nang-cao-ky-nang-so-cho-sinh-vien-trong-thoi-ky-day-manh-chuyen-doi-so-hien-nay.html
6. Giải pháp phát huy tính tích cực học tập của sinh viên trong thời đại số hiện nay. https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/05/28/giai-phap-phat-huy-tinh-tich-cuc-hoc-tap-cua-sinh-vien-trong-thoi-dai-so-hien-nay.
