(QLNN) – Việc đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về kinh tế trở thành yêu cầu cơ bản và cấp thiết trong điều kiện mới, đặc biệt là trong quá trình phát triển, hoàn thiện nền kinh tế thị tường, định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta hiện nay. Cũng do đó, không phải ngẫu nhiên trong các kỳ Đại hội Đảng gần đây, Đảng ta luôn coi trọng và đề cao vấn đề này.
Vai trò quản lý nhà nước về kinh tế cũng từng bước được đổi mới
Trong 30 năm qua, để tạo điều kiện cho sự hình thành và phát triển của kinh tế thị trường (KTTT) và đáp ứng với yêu cầu, đòi hỏi của sự phát triển đó, vai trò quản lý nhà nước (QLNN) về kinh tế cũng từng bước được đổi mới. Nhà nước giảm bớt các chỉ tiêu pháp lệnh, thu hẹp và từng bước xóa bỏ việc quản lý hoạt động sản xuất – kinh doanh của các doanh nghiệp nhà nước bằng kế hoạch tập trung, quan liêu, bao cấp.
Thay vào đó là Nhà nước quản lý, điều tiết nền kinh tế thông qua pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách, các công cụ kinh tế và lực lượng vật chất cần thiết. Nhà nước đóng vai trò là một chủ thể kinh tế trên thị trường, thông qua việc đầu tư vốn và quản lý tài sản công; tách quyền sở hữu và quyền quản lý, sử dụng; có sự phân cấp ngày càng nhiều hơn để phát huy tính chủ động, sáng tạo của địa phương và cơ sở; xóa bỏ các hình thức bao cấp; hạn chế, kiểm soát và xóa bỏ độc quyền kinh doanh,…
Chính vì thế, “qua 30 năm đổi mới đất nước ra khỏi khủng hoảng kinh tế – xã hội và tình trạng kém phát triển, trở thành nước đang phát triển có thu nhập trung bình, đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Kinh tế tăng trưởng khá, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa từng bước được hình thành, phát triển”1; đời sống nhân dân được cải thiện; nền độc lập, tự chủ của đất nước được giữ vững trong điều kiện hội nhập.
Nói cách khác, những đổi mới trong QLNN về kinh tế theo hướng “vừa tạo ra tiền đề, điều kiện cho nền kinh tế thị trường ra đời, phát triển, vừa quản lý, điều tiết, định hướng phát triển nền kinh tế, giữ vững ổn định kinh tế vĩ mô, vừa giữ vững, tăng cường những yếu tố bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa của kinh tế thị trường, như vậy đã góp phần quan trọng vào thành tựu đổi mới của đất nước những năm qua”2.
Tuy nhiên, khách quan đánh giá và thẳng thắn nhìn nhận, “hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về kinh tế chưa đáp ứng yêu cầu phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chưa phát huy đầy đủ những mặt tích cực và hạn chế tính tự phát, tiêu cực, khuyết tật của kinh tế thị trường; chưa tách biệt rõ chức năng chủ sở hữu với chức năng quản lý của Nhà nước, chức năng quản lý nhà nước với chức năng sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước”3.
Trong 10 năm gần đây (2006 – 2015), nền kinh tế nước ta đứng trước nhiều khó khăn, thách thức. Kinh tế phát triển chưa bền vững, chưa tương xứng với tiềm năng, yêu cầu và thực tế nguồn lực được huy động… Nhìn chung, kinh tế vĩ mô có lúc thiếu ổn định vững chắc, tốc độ tăng trưởng kinh tế suy giảm, phục hồi chậm. Chất lượng, hiệu quả, năng suất lao động và năng lực cạnh tranh của nền kinh tế còn thấp.
Nghị quyết Đại hội X của Đảng đã xác định nội dung nâng cao vai trò và hiệu lực quản lý kinh tế của Nhà nước là một trong ba nội dung chủ yếu để phát triển nền KTTT định hướng XHCN, bảo đảm vai trò quản lý, điều tiết nền kinh tế của Nhà nước pháp quyền XHCN. Đến Đại hội XI, Đảng ta chỉ rõ, phải đổi mới, nâng cao vai trò và hiệu lực quản lý kinh tế của Nhà nước phù hợp với yêu cầu phát triển KTTT định hướng XHCN, chủ động, tích cực hội nhập quốc tế trong giai đoạn mới. Tại Đại hội XII, vấn đề này một lần nữa được Đảng ta nhấn mạnh: “Nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng, hiệu lực, hiệu quả quản lý của Nhà nước về kinh tế”4.
Đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả QLNN về kinh tế ở nước ta hiện nay là hết sức cấp thiết
Rõ ràng, đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả QLNN về kinh tế ở nước ta hiện nay là hết sức cấp thiết, song đây cũng là nhiệm vụ hết sức khó khăn, phức tạp, lâu dài và không thể chủ quan, nóng vội, hoàn thành “một sớm một chiều”. Thực hiện tốt mục tiêu, nhiệm vụ này đòi hỏi một sự tích cực, chủ động, nỗ lực và sáng tạo cao của toàn Đảng, toàn dân, của cả hệ thống chính trị, với những lộ trình, bước đi, cách thức và giải pháp mang tính đồng bộ, khoa học và khả thi. Trong đó, theo tinh thần Văn kiện Đại hội XII của Đảng, vấn đề này được thể hiện tập trung ở một số nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện nội dung, đổi mới phương thức lãnh đạo về kinh tế của Đảng đối với Nhà nước.
Đây chính là tiền đề và điều kiện để Nhà nước giữ vững bản chất của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân, thúc đẩy nền KTTT phát triển đúng định hướng XHCN. Thực tiễn cũng đã chứng minh, trong quá trình đổi mới, Ðảng đã lãnh đạo việc nghiên cứu và ban hành một hệ thống chính sách mới, cơ chế mới về kinh tế, sửa đổi, bổ sung, phát triển pháp luật kinh tế, đổi mới tổ chức bộ máy quản lý kinh tế, đổi mới phương thức QLNN về kinh tế. Dưới sự lãnh đạo của Ðảng, vai trò quản lý kinh tế – xã hội của Nhà nước đã ngày càng được đổi mới và mang lại hiệu quả rõ rệt.
Mặc dù vậy, đứng trước yêu cầu phát triển, hoàn thiện nền KTTT định hướng XHCN và hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta trong giai đoạn mới, đòi hỏi Đảng phải tiếp tục đổi mới sự lãnh đạo đối với Nhà nước về kinh tế, nhất là về nội dung và phương thức lãnh đạo.
Văn kiện Đại hội XII, Đảng ta chỉ rõ: “Nâng cao hiệu quả thực hiện và tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hệ thống chính trị, đặc biệt là với Nhà nước”5. Trong đó, đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng vừa phải bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng, vừa phát huy tốt hơn tính chủ động, sáng tạo của Nhà nước và các cơ quan nhà nước, vừa tránh bao biện, làm thay, vừa tránh buông lỏng lãnh đạo.
Đồng thời, cần phân định một cách rõ ràng giữa chủ thể, chức năng lãnh đạo của Ðảng và chủ thể, chức năng quản lý của Nhà nước về kinh tế, xác định rõ nguyên tắc, nội dung, phương pháp, hình thức và thẩm quyền, trách nhiệm của chủ thể lãnh đạo và của đối tượng chịu sự lãnh đạo bằng các nguyên tắc, quy định, quy chế, quy trình khoa học và chặt chẽ; “bảo đảm thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, đi đôi với phát huy vai trò, trách nhiệm, tính chủ động của người đứng đầu và cơ chế xử lý đối với người đứng đầu khi vi phạm”6; phát huy vai trò, trách nhiệm của các tổ chức đảng, đảng viên, cấp ủy viên hoạt động trong các cơ quan kinh tế nhà nước.
Về nội dung lãnh đạo, phải đổi mới cách ra nghị quyết, trước mắt cần rà soát lại các nghị quyết của Đảng đã ban hành, xem những nghị quyết nào còn nguyên giá trị phải tiếp tục đẩy mạnh thực hiện, nhằm khắc phục hiện tượng nghị quyết này chồng lên nghị quyết kia hoặc nhắc lại nội dung của các nghị quyết đã có trước.
Đồng thời, “nâng cao năng lực hoạch định đường lối, chủ trương phát triển kinh tế – xã hội của Đảng; tăng cường lãnh đạo việc thể chế hóa và việc tổ chức thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng; chính sách, pháp luật của Nhà nước về kinh tế”7, trong đó tập trung lãnh đạo việc hoàn thiện thể chế KTTT định hướng XHCN; lãnh đạo đẩy mạnh cải cách hành chính, tạo môi trường thông thoáng, bình đẳng cho các thành phần kinh tế hoạt động theo luật pháp, cùng cạnh tranh bình đẳng và phát triển lành mạnh; nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, kết hợp hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế với phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, chăm lo xây dựng, phát triển con người Việt Nam.
Mặt khác, tăng cường, sử dụng hợp lý các tổ chức, cán bộ nghiên cứu để tham mưu cho Đảng trong việc xây dựng, lãnh đạo và kiểm tra việc thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng về phát triển kinh tế – xã hội. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát, sơ kết, tổng kết thực hiện đường lối, chủ trương, nghị quyết của Đảng; lãnh đạo việc bố trí cán bộ và lãnh đạo, chỉ đạo việc thực hiện của đội ngũ cán bộ hoạt động trong các lĩnh vực kinh tế.
Thứ hai, đổi mới mạnh mẽ tư duy và phương pháp quản lý kinh tế của Nhà nước.
Xét về mặt lý luận, vai trò điều hành của Nhà nước là một bộ phận cấu thành của thể chế KTTT, được xác định như một “trọng tài” để điều khiển và giám sát sự phát triển của nền kinh tế. Tuy vậy, thực tiễn ở nước ta thời gian qua vẫn còn hiện tượng Nhà nước vừa giữ vai trò là “trọng tài”, vừa tham gia vào nền kinh tế khi thực hiện chức năng đầu tư vốn và thực hiện quyền chủ sở hữu đối với các chủ thể kinh tế nhà nước. Nhà nước còn can thiệp trực tiếp, quá lớn trong nền kinh tế. Vẫn còn tình trạng bao cấp, xin – cho trong xây dựng và thực hiện một số cơ chế, chính sách. Do đó, để quản lý kinh tế có hiệu quả, phát huy tối đa các nguồn lực trong xã hội, Nhà nước cần đổi mới theo hướng:
– Đổi mới tư duy quản lý kinh tế, chuyển dần chức năng “làm kinh tế” sang thực hiện tốt vai trò là “trọng tài” trong nền kinh tế; triệt để gạt bỏ cơ chế xin – cho; phân biệt rõ chức năng quản lý kinh tế của Nhà nước, trong đó “tách bạch nhiệm vụ sản xuất – kinh doanh và nhiệm vụ chính trị, công ích. Tách chức năng chủ sở hữu tài sản, vốn của Nhà nước và chức năng quản lý nhà nước, chức năng quản trị kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước”8, chức năng hành chính với chức năng dịch vụ công; xây dựng một nền hành chính hiện đại, chuyên nghiệp, năng động và hiệu quả, lấy kết quả phục vụ người dân, doanh nghiệp làm tiêu chí đánh giá.
– Đổi mới phương thức quản lý nền kinh tế thông qua việc giảm tối đa các can thiệp quá sâu bằng mệnh lệnh hành chính, trực tiếp của Nhà nước vào các hoạt động kinh tế vĩ mô, hoạt động của thị trường và doanh nghiệp.
Thay vào đó, cần chuyển sang phương thức quản lý, điều hành gián tiếp, có tính định hướng và giám sát nhiều hơn, tập trung vào quản lý kinh tế vĩ mô bằng pháp luật và biện pháp kinh tế là chủ yếu; điều tiết nền kinh tế bằng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội, hoạch định chính sách để huy động và sử dụng có hiệu quả mọi nguồn lực của đất nước, trên cơ sở các nguyên tắc của thị trường.
Văn kiện Đại hội XII của Đảng đã chỉ rõ: “Phân định rõ chức năng của Nhà nước và chức năng của thị trường. Nhà nước quản lý và định hướng phát triển kinh tế – xã hội bằng pháp luật, quy hoạch, kế hoạch và các công cụ điều tiết phù hợp với kinh tế thị trường, giảm thiểu can thiệp bằng mệnh lệnh hành chính”9.
– Hoàn thiện hệ thống pháp luật, bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất, công khai, minh bạch, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội và hội nhập quốc tế. Trong đó, “phân định rõ quyền hạn và trách nhiệm trong quản lý kinh tế, xã hội giữa trung ương và địa phương, bảo đảm sự tập trung thống nhất quản lý của trung ương và phát huy tính chủ động, tự chịu trách nhiệm của các cấp chính quyền địa phương”10.
– Tập trung cải cách thủ tục hành chính gắn với nâng cao chất lượng chính sách, pháp luật; cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh, đáp ứng theo yêu cầu thực tế và nhiệm vụ QLNN, phù hợp cam kết hội nhập và thông lệ quốc tế, tạo thuận lợi và lòng tin cho hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp; công khai, minh bạch các quy trình, thủ tục hành chính; rà soát bãi bỏ hoặc cải cách thủ tục hành chính theo hướng đơn giản, nhanh gọn và phổ cập rộng rãi mô hình“một cửa, một đầu mối” ở tất cả các cơ quan QLNN.
Thứ ba, đổi mới và hoàn thiện đồng bộ hệ thống các yếu tố bảo đảm QLNN về kinh tế có hiệu quả.
Phát triển đồng bộ các yếu tố thị trường và các loại thị trường cùng các thể chế hỗ trợ thị trường và QLNN (như tiền tệ, tín dụng, ngoại hối, bảo hiểm,…), trong đó quan tâm, ưu tiên phát triển đồng bộ và vận hành thông suốt các thị trường, nhất là các thể chế thị trường bậc cao (như: thị trường tài chính, thị trường chứng khoán, thị trường khoa học và công nghệ, thị trường bất động sản và thị trường lao động có tổ chức) hoạt động theo hướng bảo đảm lành mạnh hóa và ổn định vững chắc kinh tế vĩ mô, loại bỏ nguy cơ mất an toàn hệ thống, phục vụ có hiệu quả hoạt động sản xuất – kinh doanh; bảo đảm đúng nguyên tắc thị trường gắn với tăng cường quản lý, kiểm tra, kiểm soát của Nhà nước và giám sát của xã hội; gắn kết giữa các loại thị trường trên địa bàn, giữa thị trường địa phương với hệ thống thị trường cả nước và quốc tế.
– Xác định rõ “vai trò chủ đạo” của kinh tế nhà nước. Thực tiễn đã chứng minh, nếu kinh tế nhà nước không đủ mạnh thì Nhà nước không thể điều tiết các thành phần kinh tế khác vươn lên trong hợp tác, cạnh tranh với nhau và với các đối tác nước ngoài.
Vì vậy, cần nâng cao chất lượng, hiệu quả và vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước, trọng tâm là đẩy mạnh sắp xếp, đổi mới, nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh của doanh nghiệp nhà nước, trọng tâm là cổ phần hóa theo nguyên tắc thị trường.
Tuy kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, nhưng không bao cấp và chống độc quyền; thực hiện nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế; mọi thành phần kinh tế đều phải hoạt động theo cơ chế thị trường, bình đẳng và cạnh tranh theo pháp luật.
– Tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có phẩm chất đạo đức, năng lực công tác, tinh thần trách nhiệm và tính chuyên nghiệp cao, chú trọng giáo dục đạo đức và trách nhiệm công vụ,… để tạo điều kiện phát triển và quản lý có hiệu quả nền KTTT định hướng XHCN; đánh giá cán bộ, công chức, viên chức phải trên cơ sở kết quả thực hiện nhiệm vụ.
Mặt khác, tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra, kiểm toán; đẩy mạnh và nâng cao chất lượng công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí; cải cách cơ bản chế độ tiền lương của cán bộ, công chức, viên chức.
Như vậy, theo tinh thần Văn kiện Đại hội XII của Đảng, việc đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả QLNN về kinh tế đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của quá trình phát triển, hoàn thiện nền KTTT định hướng XHCN và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng của nước ta trong điều kiện mới không chỉ là một tất yếu khách quan, mà còn đòi hỏi một sự đầu tư nghiên cứu lý luận sâu sắc và đánh giá, tổng kết thực tiễn công phu, nghiêm túc, đồng thời tích cực tham khảo kinh nghiệm của các nước tiến tiến trên thế giới,… để không ngừng bổ sung, phát triển và hoàn thiện đường lối, chủ trương, chính sách đổi mới của Đảng, Nhà nước ta.
