ThS. Đặng Thị Mai Dung
Phân viện Học viện Hành chính Quốc gia tại TP. Hồ Chí Minh
(Quanlynhanuoc.vn) – Nghị quyết số 98/2023/QH15 ngày 24/6/2023 của Quốc hội (khoá 15) thông qua để thay thế Nghị quyết số 54/2017/QH14 ngày 24/11/2017 của Quốc hội (khóa 14) về thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù phát triển TP. Hồ Chí Minh đã hết hiệu lực. Nghị quyết tiếp tục trao quyền cho TP. Hồ Chí Minh được thí điểm những cơ chế, chính sách mới trong nhiều lĩnh vực. Bài viết nghiên cứu thực tiễn và khuyến nghị một số lưu ý khi tổ chức thực hiện Nghị quyết số 98/2023/QH15 – cơ sở pháp lý quan trọng tạo động lực để Thành phố phát triển hiện đại, bền vững, xứng tầm là đầu tầu kinh tế của cả nước.
Đặt vấn đề
TP. Hồ Chí Minh là trung tâm lớn về kinh tế, tài chính, thương mại, văn hoá, khoa học – công nghệ, giáo dục – đào tạo của vùng kinh tế trọng điểm phía Nam và cả nước, là cửa ngõ quan trọng kết nối với khu vực và thế giới. Nhằm tạo cơ sở chính trị, pháp lý cho sự phát triển vững mạnh của Thành phố, ngày 10/8/2012, Bộ Chính trị (khóa XI) đã ban hành Nghị quyết số 16-NQ/TW về phương hướng, nhiệm vụ phát triển TP. Hồ Chí Minh đến năm 2020. Tiếp sau đó, thể chế hóa đường lối lãnh đạo của Đảng, Quốc hội (khóa XIV) ban hành Nghị quyết số 54/2017/QH14 ngày 24/11/2017 về thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù phát triển TP. Hồ Chí Minh. Theo đó, Thành phố được trao một số quyền với 18 nội dung thuộc 5 lĩnh vực quản lý gồm: đất đai; đầu tư; tài chính – ngân sách nhà nước; cơ chế uỷ quyền và thu nhập của cán bộ, công chức.
Sau 10 năm thực hiện Nghị quyết số 16-NQ/TW và 5 năm thực hiện thí điểm Nghị quyết số 54/2017/QH14 của Quốc hội. Theo đánh giá của Bộ Chính trị cho thấy, “Cơ cấu kinh tế của Thành phố tiếp tục chuyển dịch theo hướng tích cực gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng, từng bước phát triển theo chiều sâu dựa trên nền tảng ứng dụng khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo”1. Theo đó, “Thành phố Hồ Chí Minh đã đạt được nhiều kết quả nổi bật, ngoại trừ vào các năm chịu ảnh hưởng nghiêm trọng của dịch Covid-19, kinh tế Thành phố liên tục tăng trưởng cao, bình quân hàng năm trong giai đoạn 2016-2019 đạt 7,72%, cao hơn so với mức 7,22% của giai đoạn 2011-2015”2. Tuy nhiên, mức tăng trưởng của TP. Hồ Chí Minh nhìn chung chưa tương xứng với những gì Thành phố phải đạt được.
Trong giai đoạn từ năm 2011-2020, tốc độ tăng trưởng giảm chỉ còn 7,2%/năm. Đến quý I/2023, tốc độ tăng trưởng GDP của Thành phố chỉ đạt 0,7%3. Con số này thấp hơn tốc độ tăng trưởng của cả nước và là mức thấp nhất trong 5 thành phố trực thuộc trung ương4. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, trong đó có sự biến động rất nhanh và khó lường của kinh tế, chính trị trên thế giới cùng với quá trình thay đổi môi trường kinh tế trong nước, đặc biệt sau khi Thành phố phải gánh chịu những hậu quả nặng nề của đại dịch Covid 19. Một số nguyên nhân có thể kể đến đó là:
Thứ nhất, thiếu một cơ chế cho sự phát triển của Thành phố. Sự bất cập trong mô hình quản lý đô thị loại đặc biệt như TP. Hồ Chí Minh được các nhà nghiên cứu chỉ ra, như “Thành phố đang mặc chiếc áo quá chật so với cơ thể đang lớn nhanh”.
Thứ hai, thiếu sự đầu tư hạ tầng tương ứng. Những năm qua, Thành phố đã huy động nguồn lực xã hội đầu tư hàng nghìn tỷ đồng cho các dự án hạ tầng đặc biệt, giải quyết các vấn đề nan giải về giao thông đô thị5. Tuy nhiên, Thành phố vẫn bị cho là tụt hậu về hạ tầng, một siêu đô thị quá tải, kẹt xe, ngập nước, thiếu một hệ thống giao thông công cộng xứng tầm cũng như năng lực kết nối với các đô thị vệ tinh.
Thứ ba, Thành phố thiếu nguồn vốn đầu tư. Sau 5 năm áp dụng cơ chế thí điểm theo Nghị quyết số 54/2017/QH14, những khuôn khổ pháp lý, quy định không thống nhất giữa luật chuyên ngành với các cơ chế, chính sách mới mà Thành phố được áp dụng đã trở thành rào cản pháp lý trong quá trình thực hiện. Sự hạn chế trong việc phân cấp cho Thành phố thể hiện ở chỗ khi làm phải hỏi ý kiến các bộ, ngành, phải quay trở lại tuân thủ các quy định của pháp luật chuyên ngành. Ví dụ như việc kêu gọi vốn đầu tư công cho Thành phố phụ thuộc vào việc thẩm định, ban hành quyết định của các bộ, ngành liên quan cũng như phụ thuộc vào khả năng cân đối vốn của chủ đầu tư; những quy định về thủ tục pháp lý phức tạp trong việc giao đất, cho thuê đất gây ra những khó khăn, cản trở cho chính quyền Thành phố và các nhà đầu tư triển khai những dự án công trình giao thông quan trọng.
Cơ chế, chính sách đặc thù phát triển TP. Hồ Chí Minh theo Nghị quyết số 98/2023/QH15
Nghị quyết số 98/2023/QH15 được kế thừa từ Nghị quyết số 54/2017/QH14 và các cơ chế chính sách sửa đổi, bổ sung. Theo đó có 44 nội dung liên quan đến cơ chế, chính sách đặc thù cho TP. Hồ Chí Minh phát triển, chia thành 7 lĩnh vực gồm: quản lý đầu tư; tài chính, ngân sách nhà nước; quản lý đô thị, tài nguyên, môi trường; ngành, nghề ưu tiên thu hút nhà đầu tư chiến lược; quản lý khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo; tổ chức bộ máy chính quyền của Thành phố; tổ chức bộ máy chính quyền của thành phố Thủ Đức.
(1) Về quản lý đầu tư. Hội đồng nhân dân (HĐND) Thành phố quyết định bố trí vốn đầu tư công để hỗ trợ giảm nghèo, giải quyết việc; thí điểm mô hình phát triển đô thị theo định hướng phát triển giao thông công cộng (TOD); tăng quyền dự án đối tác công tư (PPP)6.
(2) Về tài chính, ngân sách nhà nước. HĐND Thành phố quyết định áp dụng trên địa bàn phí, lệ phí chưa được quy định trong Danh mục phí, lệ phí ban hành kèm theo Luật Phí và lệ phí. Ngân sách Thành phố được hưởng 100% số thu tăng thêm từ các khoản thu do việc điều chỉnh chính sách phí, lệ phí theo quy định để đầu tư cơ sở hạ tầng kinh tế – xã hội; được vay thông qua phát hành trái phiếu chính quyền địa phương, vay từ các tổ chức tài chính trong nước, các tổ chức khác trong nước và từ nguồn vay nước ngoài của Chính phủ vay về cho Thành phố vay lại với tổng mức dư nợ vay không vượt quá 120% số thu ngân sách Thành phố được hưởng theo phân cấp7. Được vay thông qua phát hành trái phiếu chính quyền địa phương; Công ty đầu tư tài chính Nhà nước TP. Hồ Chí Minh (HFIC) thực hiện chức năng Quỹ đầu tư phát triển địa phương; thí điểm cơ chế tài chính thực hiện biện pháp giảm phát thải khí nhà kính theo các cơ chế trao đổi, bù trừ tín chỉ các-bon.
(3) Về quản lý đô thị, tài nguyên, môi trường. HĐND Thành phố quyết định chuyển mục đích sử dụng đất trồng lúa dưới 500 ha phù hợp với quy hoạch, kế hoạch; cấp giấy phép xây dựng nhà, sân bãi để xe, nhà vệ sinh công cộng trên đất do Nhà nước quản lý…
(4) Về ngành, nghề ưu tiên thu hút nhà đầu tư chiến lược. Thành phố được đầu tư xây dựng trung tâm đổi mới sáng tạo, trung tâm nghiên cứu và phát triển (R&D); đầu tư nghiên cứu và hỗ trợ chuyển giao công nghệ cao trong lĩnh vực công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ tự động hóa, công nghệ vật liệu mới, năng lượng sạch có quy mô vốn đầu tư từ 3.000 tỷ đồng trở lên; đầu tư dự án trong lĩnh vực công nghiệp mạch tích hợp bán dẫn, công nghệ thiết kế, chế tạo linh kiện, vi mạch điện tử tích hợp (IC), điện tử linh hoạt (PE), chip, pin công nghệ mới, vật liệu mới, công nghiệp năng lượng sạch có quy mô vốn đầu tư từ 30.000 tỷ đồng trở lên; đầu tư dự án xây dựng Cảng trung chuyển quốc tế Cần Giờ có quy mô vốn đầu tư từ 50.000 tỷ đồng trở lên. Nhà đầu tư chiến lược được hưởng một số ưu đãi về thủ tục hải quan và thủ tục về thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu,…
(5) Về quản lý khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo. Thành phố được quyền miễn thuế thu nhập doanh nghiệp 5 năm đối với hoạt động khởi nghiệp đổi mới sáng tạo của doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, tổ chức khoa học và công nghệ, trung tâm đổi mới sáng tạo và các tổ chức trung gian hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trên địa bàn Thành phố; miễn thuế thu nhập cá nhân, thuế thu nhập doanh nghiệp có khoản thu nhập từ hoạt động khởi nghiệp sáng tạo; khu công nghệ cao, khu công nghệ thông tin tập trung, trung tâm đổi mới sáng tạo trên địa bàn Thành phố được thử nghiệm có kiểm soát các giải pháp công nghệ mới…
(6) Về tổ chức bộ máy chính quyền của Thành phố. TP. Hồ Chí Minh thành lập Sở An toàn thực phẩm, Chủ tịch Uỷ ban nhân dân (UBND) Thành phố được ủy quyền cho người đứng đầu cơ quan hành chính khác thuộc UBND Thành phố, người đứng đầu đơn vị sự nghiệp công lập thuộc UBND Thành phố. HĐND Thành phố quyết định cơ cấu, số lượng cán bộ, công chức tại xã, phường, thị trấn, quyết định số lượng, chức danh, chế độ chính sách đối với người hoạt động không chuyên trách tại các xã, phường, thị trấn, bảo đảm tinh gọn tổ chức bộ máy. UBND Thành phố có quyền quyết định chuyển một số chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn theo quy định của pháp luật thuộc chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan chuyên môn thuộc UBND Thành phố cho các cơ quan chuyên môn, cơ quan hành chính khác thuộc UBND Thành phố, UBND quận, huyện và thành phố Thủ Đức.
(7) Về tổ chức bộ máy chính quyền của thành phố Thủ Đức. UBND thành phố Thủ Đức được quyền quyết định các dự án nhóm B, nhóm C theo phương thức đối tác công tư (PPP); UBND thành phố Thủ Đức, chủ tịch UBND thành phố Thủ Đức được phân cấp, ủy quyền cho các cơ quan chuyên môn trực thuộc, thủ trưởng các cơ quan chuyên môn trực thuộc, UBND các phường, chủ tịch UBND các phường một số nhiệm vụ, quyền hạn thuộc thẩm quyền của UBND thành phố Thủ Đức, chủ tịch UBND thành phố Thủ Đức; HĐND Thành phố quyết định tổ chức bộ máy, số lượng và chức năng, nhiệm vụ các phòng, ban chuyên môn, đơn vị trực thuộc thành phố Thủ Đức; UBND Thành phố xem xét, quyết định thành lập, quy định chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức bộ máy của Thanh tra xây dựng và Trung tâm Phát triển quỹ đất trực thuộc UBND thành phố Thủ Đức; HĐND thành phố Thủ Đức quyết định thành lập Ban Đô thị thuộc HĐND thành phố Thủ Đức.
Chính phủ ban hành các nghị định quy định chi tiết 3 nội dung: (1) Quy định lãi vay, lợi nhuận hợp lý, phương thức thanh toán, quyết toán thực hiện dự án áp dụng loại hợp đồng BT; (2) Miễn thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế thu nhập cá nhân liên quan đến các hoạt động đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp trong các lĩnh vực ưu tiên của Thành phố; (3) Việc bầu, tuyển dụng, quản lý, sử dụng cán bộ, công chức làm việc tại xã, thị trấn và cán bộ phường.
Chính phủ chỉ đạo cải cách thủ tục hành chính, rút ngắn thời gian xử lý các vấn đề chưa phân cấp, phân quyền cho Thành phố; ban hành các cơ chế, chính sách phù hợp với thẩm quyền nhằm điều chỉnh, bổ sung các quy định phù hợp giải quyết những bất cập phát sinh trong thực tiễn quản lý, phát triển Thành phố. Thực hiện việc mở rộng việc phân cấp, ủy quyền cho HĐND và UBND Thành phố so với các quy định hiện hành. Thủ tướng Chính phủ ban hành quy định phân cấp, trình tự, thủ tục điều chỉnh cục bộ quy hoạch chung xây dựng khu chức năng, quy hoạch chung đô thị, quy hoạch chuyên ngành hạ tầng kỹ thuật.
Một số hoạt động của TP. Hồ Chí Minh triển khai thực hiện Nghị quyết số 98/2023/QH15 trong thời gian qua
Thứ nhất, HĐND Thành phố đã thông qua chương trình triển khai thực hiện dự án đầu tư xây dựng đường cao tốc TP. Hồ Chí Minh – Mộc Bài theo phương thức đối tác công – tư; thực hiện chương trình giảm nghèo bền vững TP. Hồ Chí Minh giai đoạn 2021-2025; bố trí vốn hỗ trợ giảm nghèo, giải quyết việc làm trên địa bàn Thành phố; thông qua danh mục chuyển mục đích sử dụng đất trồng lúa để thực hiện dự án quan trọng, góp phần giải quyết vấn đề dân sinh, môi trường, năng lượng của Thành phố…
Thứ hai, về tổ chức bộ máy, Thành phố đang xem xét chủ trương thực hiện tăng thêm phó chủ tịch HĐND Thành phố, phó chủ tịch UBND thành phố Thủ Đức, ba huyện: Nhà Bè, Cần Giờ và Hóc Môn và phó chủ tịch UBND phường, xã, thị trấn có dân số từ 50.000 người trở lên. HĐND Thành phố Thủ Đức thành lập Ban Đô thị thuộc HĐND thành phố Thủ Đức và các chức danh chuyên trách. UBND Thành phố đã thành lập Trung tâm An sinh xã hội, Trung tâm phát triển hạ tầng kỹ thuật và Trung tâm xúc tiến thương mại và đầu tư thuộc thành phố Thủ Đức. Tiến hành rà soát để xây dựng có thời hạn công trình để xe công cộng lắp ghép thông minh.
Thứ ba, về tài chính và đầu tư công, Thành phố thực hiện vay thông qua phát hành trái phiếu chính quyền địa phương và vay lại từ vốn vay nước ngoài của Chính phủ. Nguồn trái phiếu chính quyền địa phương được cân đối cho đầu tư công của ngân sách Thành phố, chủ động trong việc kêu gọi, phát triển các thủ tục đầu tư PPP nhằm thu hút các nguồn vốn đầu tư từ các khu vực kinh tế ngoài nhà nước, đẩy mạnh hợp tác công tư trong phát triển hạ tầng chiến lược.
Một số khuyến nghị
Một là, cơ chế, chính sách dành cho TP. Hồ Chí Minh theo Nghị quyết số 98/2023/QH15 hiện nay là những cơ chế, chính sách mới vượt trội, chưa có tiền lệ áp dụng tại Việt Nam nên việc ban hành các quyết định cần phải được xem xét một cách toàn diện trên cơ sở khoa học, tránh những nóng vội, chủ quan. Việc ban hành văn bản quy phạm pháp luật của chính quyền Thành phố cần coi trọng và thực hiện một cách “thực chất”, cẩn trọng, cầu thị đối với các hoạt động lấy ý kiến đóng góp, phản hồi, tiếp thu ý kiến của các cơ quan, tổ chức, các doanh nghiệp và cá nhân, đặc biệt đối với những chủ thể chịu tác động trực tiếp từ chính sách.
Hai là, các cơ quan, ban, ngành được giao nhiêm vụ cần nhanh chóng trong việc sửa đổi, bổ sung, ban hành những quy định mới tạo cơ sở hành lang pháp lý liên thông, bảo đảm để Thành phố có thể sớm đưa nội dung Nghị quyết đi vào cuộc sống, đáp ứng được những đòi hỏi của thực tiễn.
Ba là, bên cạnh việc tập trung ưu tiên hoàn thiện thể chế, chính sách tạo điều kiện thuận lợi để khai thác hiệu quả các tiềm năng, Thành phố cần có chủ trương tiến hành các hoạt động nâng cao chất lượng nền hành chính công vụ, quan tâm đến các yếu tố con người, thu hút nhân tài nhằm để xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có bản lĩnh chính trị vững vàng, có phẩm chất đạo đức, trình độ cao, năng động, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, dám đổi mới vì lợi ích chung của Thành phố.
Bốn là, nâng cao chất lượng, hiệu quả của hoạt động thanh tra, kiểm tra, giám sát, đặc biệt liên quan đến các hoạt động thi hành Nghị quyết số 98/2023/QH15; thực hiện mạnh mẽ công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực.
Kết luận
Trên cơ sở các quy định của Nghị quyết số 98/2023/QH15, TP. Hồ Chí Minh được thực hiện những chính sách vượt trội, thí điểm những vấn đề pháp luật chưa quy định để đáp ứng nhu cầu, đòi hỏi của thực tiễn. Đây chính là cơ hội để Thành phố tiếp tục hoàn thiện mô hình chính quyền đô thị phát triển hiện đại, bền vững.
Theo kế hoạch, việc triển khai thực hiện Nghị quyết sẽ tổ chức sơ kết vào năm 2026, tổng kết vào năm 2028. Với khoảng thời gian chưa đầy 5 năm thực hiện thí điểm sẽ là những thách thức đối với chính quyền Thành phố. Việc thực hiện thành công Nghị quyết số 98/2023/QH15 sẽ góp phần quan trọng để TP. Hồ Chí Minh giữ vững vai trò đầu tàu trong phát triển kinh tế – xã hội, thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ kinh tế vùng Đông Nam Bộ và cả nước, nâng cao chất lượng cuộc sống người dân, góp phần vào sự phát triển chung của cả nước. Những kết quả đạt được còn là đóng góp quan trọng vào kinh nghiệm xây dựng và thực thi thể chế của quốc gia.
