Đỗ Xuân Hưng
Hệ 5, Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
(Quanlynhanuoc.vn) – Con người là vấn đề trung tâm của sự phát triển, ở mọi giai đoạn, thời điểm lịch sử; có nhiều quan niệm khác nhau bàn luận về con người, song triết học Mác – Lênin với quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử mới nhìn nhận, đánh giá đúng con người, khẳng định con người là một thực thể tự nhiên mang đặc tính xã hội. Điều đó được thực tiễn lịch sử chứng minh và Đảng ta đã kế thừa, vận dụng linh hoạt, sáng tạo vào việc khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam để xây dựng, kiến thiết đất nước, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.
Từ khóa: Triết học Mác – Lênin; quan điểm; duy vật biện chứng; duy vật lịch sử; con người; hệ giá trị văn hóa; Việt Nam.
1. Quan điểm triết học Mác – Lênin về con người
Khi nghiên cứu về con người, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đặt con người trong mối quan hệ biện chứng thống nhất với giới tự nhiên và thực tiễn xã hội. Các ông đã chỉ ra rằng, tiền đề vật chất đầu tiên quy định sự tồn tại, hình thành, phát triển của con người là giới tự nhiên. Vì vậy, trước hết con ngườilà một phần của tự nhiên, gắn liền với tự nhiên và là một bộ phận không thể tách rời của tự nhiên. Do đó, con người mang đầy đủ bản tính sinh học và tính loài.
Mặt khác, con người không thụ động trước tự nhiên, mà ngược lại, “con người cũng tác động trở lại tự nhiên, cải biến tự nhiên và tạo cho mình những điều kiện sinh tồn mới”1. Sự tác động của con người vào giới tự nhiên tăng dần theo nhu cầu và nhận thức của chính con người về điều kiện sống và tồn tại của mình. C.Mác và Ph.Ăngghen cũng chỉ ra rằng, thông qua sự tồn tại và phát triển con ngườiđã tác động vào giới tự nhiên, đồng thời, thực hiện các mối quan hệ trao đổi để cùng nhau tạo ra xã hội loài người.
Triết học Mác – Lênin cũng khẳng định bản chất của con người không chỉ được quy định bởi mặt tự nhiên mà đặc trưng cơ bản nhất thể hiện sự khác biệt giữa con người và thế giới loài vật là quan hệ xã hội và lao động. Trong suốt quá trình lịch sử kể từ lúc sơ khai tới xã hội phát triển hiện đại ngày nay, con người luôn biết cách sử dụng công cụ lao động để tác động một cách trực tiếp hoặc gián tiếp vào tự nhiên, cải tạo tự nhiên để làm ra những sản phẩm vật chất hoặc tinh thần nhằm thỏa mãn nhu cầu cá nhân. Quá trình thực hiện công việc đó đặt ra yêu cầu, nhiệm vụ cho con người cần phải thường xuyên trao đổi, giao tiếp và đúc rút những kinh nghiệm. Chính những hoạt động diễn ra hằng ngày được xác định là một trong các tiêu chí để phân biệt giữa con người với loài vật, làm phong phú bản chất người và hình thành nên mối quan hệ xã hội.
Trong bất kỳ điều kiện, hoàn cảnh nào con người không phải là những con người sống biệt lập, cố định mà đó là những “con người trong quá trình phát triển – quá trình phát triển hiện thực và có thể thấy được bằng kinh nghiệm – của họ dưới những điều kiện nhất định”2, tạo nên sự tác động qua lại giữa con người với con người và các mối quan hệ xã hội. Vì thế, “Xã hội… là sản phẩm của sự tác động qua lại giữa những con người”3 và “trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa những quan hệ xã hội”4. Với tư cách là một thực thể của xã hội, con người hoạt động thực tiễn, tác động vào tự nhiên, cải biến giới tự nhiên, đồng thời thúc đẩy sự vận động phát triển của lịch sử xã hội.
Trong quá trình cải biến tự nhiên, con người cũng làm ra lịch sử, là sản phẩm của lịch sử. Hoạt động lao động sản xuất vừa là điều kiện cho sự tồn tại của con người, vừa là phương thức để làm biến đổi đời sống và bộ mặt xã hội. Trên cơ sở nắm bắt quy luật của lịch sử xã hội, con người thông qua hoạt động vật chất và tinh thần, thúc đẩy xã hội phát triển từ thấp đến cao, phù hợp với mục tiêu và nhu cầu do con người đặt ra. Không có hoạt động của con người thì cũng không tồn tại quy luật xã hội, do đó, không có sự tồn tại của toàn bộ lịch sử xã hội loài người.
Quan điểm triết học Mác – Lênin về con người cho thấy cách nhìn biện chứng trong xem xét, đánh giá con người và luôn đặt con người trong mối quan hệ với tự nhiên, xã hội và chính con người. Chính điều đó góp phần tạo nên sự thúc đẩy của tiến bộ xã hội, làm nên cuộc cách mạng giải phóng con người, giải phóng giai cấp, giải phóng xã hội và giải phòng nhân loại khỏi áp bức, bóc lột, bất cộng, xây dựng xã hội công bằng, tiến bộ và phát triển. Ph.Ăngghen đã khẳng định: “Sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người5.
2. Ý nghĩa đối với việc khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam để phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc hiện nay
Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Bảo vệ và phát huy các giá trị tốt đẹp, bền vững trong truyền thống văn hóa Việt Nam”6. Khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam là hoạt động tích cực, chủ động của đội ngũ chính quyền các cấp; với cơ chế, chính sách đúng đắn, phù hợp, sáng tạo, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho hoạt động của con người ở các ngành, lĩnh vực, bảo đảm chấp hành nghiêm pháp luật, quy định địa phương, giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, đưa địa phương phát triển nhanh, bền vững.
Các hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam theo Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc ngày 16/7/1998, bao gồm: lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc; tinh thần đoàn kết, ý thức cộng động, gắn kết cá nhân – gia đình – làng xã – Tổ quốc; lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý, đức tính cần cù, sáng tạo trong lao động; sự tinh tế trong ứng xử, tính giản dị trong lối sống.
Thời gian qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước, điều hành của Chính phủ, sự đồng lòng, nhất trí của các tầng lớp Nhân dân, khối đại đoàn kết dân tộc được phát huy cao độ ở mọi lúc, mọi nơi, nhất là vào thời điểm nước sôi lửa bỏng thì truyền thống đó lại được lan tỏa rộng khắp trong toàn xã hội, trở thành niềm tin, lẽ sống để mỗi người có thêm động lực vượt qua khó khăn, trở ngại, tiếp tục sống, chiến đấu, lao động và học tập, rèn luyện theo tấm gương Bác Hồ vĩ đại. Hình ảnh đất nước Việt Nam thương yêu, đoàn kết lúc nào cũng thường trực trong mỗi người, không bao giờ vơi cạn, có thời điểm, giai đoạn phát triển lên đến đỉnh cao. Vì vậy, bất luận trong điều kiện, hoàn cảnh nào cũng phải giữ cho được giá trị sức mạnh con người Việt Nam, đó chính là bảo bối quan trọng để chúng ta giữ vững độc lập chủ quyền, thống nhất toàn vẹn lãnh thổ, xây dựng đất nước ngày càng phồn vinh, hạnh phúc.
Thực tiễn đã chứng minh từ khi nước ta giành được độc lập, xây dựng và phát triển đất nước, đặc biệt là sau gần 40 năm đổi mới, các giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc luôn được cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền các cấp và Nhân dân nuôi dưỡng, phát huy; đồng thời có những hình thức phát triển phù hợp với xu thế hội nhập toàn cầu của đất nước; hiệu quả cao nhất của việc khơi dậy hệ giá trị văn hóacon người Việt Nam mang đến chính là nuôi dưỡng tình quê hương đất nước, là nhân lên lòng yêu nước, ý chí khát vọng và tinh thần cống hiến của mỗi người dân ra sức thi đua lao động sản xuất, học tập, nghiên cứu và công tác vì sự phát triển toàn diện của đất nước, vì hạnh phúc của Nhân dân, vì sự trường tồn của dân tộc.
Tuy nhiên, việc khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam có lúc, có nơi, có thời điểm còn hạn chế về nhận thức và tổ chức thực hiện. Ở một số nơi, vùng, miền cấp uỷ, chính quyền các cấp chưa khuyến khích, tạo điều kiện thuận lợi cho mỗi người làm việc, còn có biểu hiện cục bộ, địa phương, thân quen, người nhà trong bố trí, sắp xếp, bổ nhiệm cán bộ, chưa có cơ chế, chính sách đúng đắn, kịp thời, hiệu quả để đánh thức, khơi dậy tiềm tiềm năng, thế mạnh vốn có trong mỗi con người Việt Nam. Kẻ thù thường xuyên lợi dụng sơ hở, thiếu sót để chống phá, xuyên tạc, phủ nhận sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước.
Trước yêu cầu, nhiệm vụ cách mạng đặt ra ngày càng cao hiện nay của sự nghiệp đổi mới đất nước, mở cửa, hội nhập quốc tế sâu rộng; củng cố, giữ vững niềm tin của Nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng, nâng cao vị thế, uy tín của đất nước trên trường quốc tế, để khắc phục có hiệu quả những thiếu sót, hạn chế trong lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, điều hành ở cơ quan, đơn vị, địa phương… cần phải khơi dậy mạnh mẽ hơn nữa hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam để phát triển kinh tế – xã hội, đưa Việt Nam sánh vai cường quốc năm châu thế giới.
3. Một số biện pháp khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam trong giai đoạn hiện nay
Một là, mỗi người dân phải nhận thức đúng tầm quan trọng của việc giữ gìn và lan tỏa các giá trị sức mạnh con người ra cộng đồng xã hội.
Đây là biện pháp quan trọng có ý nghĩa quyết định đến việc bảo đảm sự phát triển bền vững của đất nước. Nếu không nhận thức tốt tầm quan trọng của giá trị sức mạnh con người thì không thể có được những hành động đúng với thuần phong mỹ tục của dân tộc. Mỗi người phải nhận thấy giá trị sức mạnh con người Việt Nam là sản phẩm của thực tiễn lịch sử, do các thế hệ người tạo dựng, vun đắp để căn dặn, khuyên nhủ con người trong cuộc sống, ứng xử. Theo đó, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục để nâng cao nhận thức, trách nhiệm cho các chủ thể trong xã hội để họ nâng cao ý thức của mình khi tham gia bất kỳ hoạt động xã hội nào; tổ chức tốt các chương trình, kế hoạch xây dựng nông thôn mới, xây dựng đời sống văn hóa do Đảng, Nhà nước phát động để gắn kết, huy động mọi người dân cùng hưởng ứng; làm tốt công tác sơ kết, tổng kết đánh giá nhân rộng điển hình tiên tiến đối với tập thể, cá nhân có nhiều đóng góp, có cách làm hay, sáng tạo trong phát triển kinh tế – xã hội, thực hiện an sinh xã hội, xóa đói, giảm nghèo ở địa phương; rà soát, bổ sung những cơ chế, chính sách có liên quan đến nguồn lực con người, nhất là với người tài.
Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Tăng cường giáo dục lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức trách nhiệm xã hội cho các tầng lớp Nhân dân, nhất là thanh niên”7. Trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng ta đã có nhiều chủ trương, biện pháp để lan tỏa các giá trị sức mạnh con người Việt Nam ra cộng động xã hội, đó là luôn quan tâm, chăm lo, tạo điều kiện thuận lợi để các giá trị sức mạnh con người Việt Nam được phát huy, như: đoàn kết, tương thân, tương ái, giúp đỡ nhau trong hoạn nạn, khó khăn; đặc biệt trong những năm vừa qua, tình hình dịch bệnh diễn biến phức tạp ở TP. Hồ Chí Minh và số tỉnh, thành phố phía Nam, các giá trị sức mạnh con người Việt Nam đã biến thành hành động thiết thực, cụ thể với quan điểm “không để ai bị bỏ lại phía sau”, Đảng, Nhà nước và Chính phủ đã đồng hành với Nhân dân, coi sức khoẻ của Nhân dân là trên hết, tập trung mọi nguồn lực để chống dịch.
Công tác tuyên truyền, giáo dục về các giá trị văn hóa con người Việt Nam cần được tiến hành thường xuyên, liên tục, có trọng tâm, trọng điểm, thông qua nhiều kênh khác nhau, nhất là giai đoạn hiện nay, nhiều luồng văn hóa xấu độc du nhập vào nước ta từ nhiều hướng khác nhau, do đó các cơ quan, ban ngành tích cực, chủ động tuyên truyền, giáo dục cho các tầng lớp nhân dân ngăn chặn không cho văn hóa đó thâm nhập vào trong suy nghĩ, hành động của con người. Phát huy vai trò, trách nhiệm của cấp uỷ, tổ chức đảng, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị – xã hội các cấp trong tuyên truyền, giáo dục khơi dậy hệ giá trị văn hóa tốt đẹp con người Việt Nam ở từng lĩnh vực, ngành nghề khác nhau.
Hai là, xây dựng môi trường văn hóa trong sạch, lành mạnh, tạo điều kiện thuận lợi để con người phát triển toàn diện mọi mặt.
Các giá trị văn hóa con người Việt Nam sẽ được khơi dậy, phát huy một cách đầy đủ nếu môi trường sống xung quanh trong sạch, lành mạnh. Vì vậy, việc xây dựng môi trường văn hóa có ý nghĩa rất cần thiết không chỉ đặt ra mang tính cấp bách trước mắt, mà còn mang tính chiến lược cơ bản lâu dài. Bởi, môi trường văn hóa là nơi con người thường xuyên tiếp xúc, trao đổi với nhau, thể hiện những mối quan hệ của mình, cũng là nơi để con người phấn đấu vươn lên khẳng định vị trí trong xã hội. Theo đó, cần tập trung vào xây dựng những mối quan hệ tốt đẹp giữa con người với con người, giữa con người với tự nhiên và xã hội; giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội để các giá trị văn hóa con người được tỏa sáng ở mọi phương diện; phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; xây dựng những thiết chế văn hóa phù hợp với đặc điểm từng địa phương để con người có thể bộc lộ tiềm năng, thế mạnh của mình; phát huy tính tiền phong gương mẫu của cán bộ, đảng viên trong công việc, cũng như trong đời sống sinh hoạt hàng ngày; gắn bó mật thiết với Nhân dân để lắng nghe, thấu hiểu những tâm tư, tình cảm của Nhân dân, từ đó đưa ra những quyết sách đúng, trúng, khơi dậy ý chí tự lực, tự cường của các tầng lớp nhân dân trong xã hội.
Hằng năm, tiến hành rà soát các văn bản, chỉ thị, hướng dẫn về phát huy các giá trị sức mạnh con người Việt Nam, nếu các văn bản không còn phù hợp cần phải bãi bỏ, ban hành văn bản mới theo hướng tạo điều kiện thuận lợi để con người được phát huy tài năng cho lĩnh vực, ngành nghề đang công tác. Xác lập hành lang pháp lý thông thoáng, xóa bỏ những rào cản, thủ tục rườm rà, không cần thiết, cản trở sự phát triển đi lên của mỗi người.
Đại hội XIII của Đảng đã nhấn rất mạnh đến yếu tố khơi dậy ý chí, khát vọng vươn lên của con người Việt Nam để phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc. Điều đó thể hiện sự nhận thức về phát huy giá trị sức mạnh con người Việt Nam của Đảng ta ngày càng đầy đủ, hoàn thiện và cũng là sự kế thừa, tiếp nối quan điểm, tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về vai trò của Nhân dân trong tiến trình phát triển, đặt con người vào vị trí trung tâm của lịch sử, có dân là có tất cả. Đồng thời, tích cực, chủ động đấu tranh với những hiện tượng sai trái, không đúng với phong tục, tập quán, lối sống của dân tộc, nhất là lối sống ảo, thực dụng, ích kỷ, thờ ơ, vô cảm với các sự việc ở bên ngoài xã hội. Đại hội XIII của Đảng đã chỉ rõ: “Đẩy mạnh giáo dục, nâng cao nhận thức, ý thức tôn trọng và chấp hành pháp luật, bảo vệ môi trường, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc của người Việt Nam, đặc biệt là thế hệ trẻ”8.
Ba là, xây dựng gia đình thực sự là nơi hình thành, nuôi dưỡng nhân cách văn hóa và giáo dục nếp sống cho con người.
Gia đình là tế bào của xã hội, gia đình tốt thì xã hội sẽ tốt, xã hội tốt thì gia đình càng tốt, hạt nhân của xã hội là gia đình. Vì thế, việc xây dựng gia đình đầm ấm, hạnh phúc sẽ là chiếc nôi thân yêu nuôi dưỡng nhân cách văn hóa và giáo dục đạo đức, lối sống cho con người. Theo đó, cần phải nâng cao ý thức, trách nhiệm cho các thành viên trong gia đình thường xuyên quan tâm đến nhau, chia sẻ niềm vui, nỗi buồn trong công việc, cuộc sống, cùng nhau giải quyết có hiệu quả tình huống xảy ra trong thực tiễn; tôn trọng, lắng nghe ý kiến của nhau, không được áp đặt, chủ quan, gia trưởng, phong kiến trong giáo dục, bồi dưỡng giữa các thành viên trong gia đình; phát huy vai trò nêu gương của những người lớn tuổi trong gia đình; xây dựng tình yêu thương, đoàn kết giữa các thành viên gia đình với anh em, họ hàng và mọi người xung quanh.
Phát huy trí tuệ, kinh nghiệm sống, lao động, học tập của người cao tuổi trong xã hội, cộng đồng và gia đình. Tiếp tục xây dựng gia đình kiểu mẫu “Ông, bà, cha, mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền, vợ chồng thuận hoà, anh chị em đoàn kết, thương yêu nhau”9. Mỗi thành viên trong gia đình đều phải có ý thức, trách nhiệm với nhau, dù đi đâu hay làm gì đều hướng về gia đình, lấy gia đình làm điểm tựa vững chắc cho mọi hoạt động. Không được làm những điều trái với pháp luật, ảnh hưởng đến gia đình truyền thống mà mỗi thành viên đã dày công vun đắp, xây dựng nên.
Trong giai đoạn hiện nay, trước tác động của mặt trái cơ chế thị trường, vấn đề cơm, áo, gạo tiền đã, đang và sẽ khiến từng thành viên gia đình bị cuốn vào vòng xoáy đó, nhiều giá trị bền vững truyền thống từng bước bị lãng quên, xa rời đời sống của gia đình, ít quan tâm đến nhau, thậm trí có nhiều gia đình còn làm phá vỡ giá trị sức mạnh con người Việt Nam…
Đại hội XIII của Đảng xác định: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới”10. Đó chính là nhân tố cực kỳ quan trọng để phát huy giá trị sức mạnh con người Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, phục vụ cho sự nghiệp dựng xây, kiến thiết đất nước. Gia đình chính là nơi hội tụ và tỏa sáng giá trị sức mạnh con người Việt Nam, nếu như công tác giáo dục, quản lý ở từng gia đình được tốt, sẽ là nơi khởi nguồn cho mọi khát vọng, ý chí vươn lên của mỗi người và cũng là của cả dân tộc.
Đẩy mạnh thực hiện phong trào xây dựng gia đình văn hóa; chú trọng đến xây dựng những gia đình có nhiều thành tích tốt trong giáo dục, bồi dưỡng truyền thống dân tộc, hiếu học, chăm ngoan, đóng góp tích cực vào các hoạt động của địa phương. Thường xuyên tổ chức chương trình giao lưu văn hóa, văn nghệ, vui chơi giải trí ở khu, cụm, nhà văn hóa thôn, xã, khu phố. Lồng ghép các chương trình, câu lạc bộ gia đình với tuyên truyền, phổ biến quan điểm, đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước. Xây dựng gia đình hạnh phúc, tiến bộ, văn minh làm nền tảng vững chắc để khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam.
4. Kết luận
Dân tộc Việt Nam vốn có truyền thống đoàn kết, yêu thương giúp đỡ lẫn nhau trong mọi điều kiện, hoàn cảnh, đó là mảnh đất màu mỡ để chúng ta khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam để hiện thực hóa ước mơ, khát vọng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, đưa nước ta sánh vai cường quốc, năm châu thế giới và quan điểm của Đại hội XIII về phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.
Trong quá trình tổ chức thực hiện cần quán triệt và vận dụng linh hoạt, sáng tạo quan điểm triết học Mác -Lênin về con người; từ đó, xác định những nội dung, biện pháp một cách thiết thực, cụ thể khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam. Trong bối cảnh hiện nay, trước biến động phức tạp của tình hình thế giới, khu vực và trong nước còn nhiều khó khăn do tác động của đại dịch, tình trạng tham nhũng, tiêu cực vẫn còn xảy ra ở chỗ này, chỗ kia, một bộ phận cán bộ, đảng viên các cấp, trong đó có lãnh đạo cấp cao chưa thật sự gương mẫu, phát huy hết vai trò, trách nhiệm của mình… Việc khơi dậy hệ giá trị văn hóa con người Việt Nam vào chiến thắng dịch bệnh, phục hồi sản xuất, đẩy lùi tham nhũng, tiêu cực càng có ý nghĩa cấp bách hơn bao giờ hết, đó chính là sức mạnh, là cội nguồn để đất nước, quốc gia cất cánh.
Chú thích:
1. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 20. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2002, tr. 720.
2, 4. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 3. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 1995, tr. 38, 11.
3. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 27. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật 1996, tr. 657.
5. C.Mác và Ph.Ăngghen toàn tập. Tập 4. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 1995, tr. 628.
6, 7, 8, 9, 10. Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, 2021, tr.143, 143, 143, 170, 143.
